PENDAHULUAN
Manuskrip melayu mempunyai istilah atau
definisinya yang tersendiri. Manuskrip melayu didefinisikan sebagai naskhah
tulisan tangan. Ia juga merupakan versi atau bahan seperti sesuatu karya yang
disediakan oleh penulis untuk dicetak atau diterbitkan dalam bentuk buku.[1]
Manuskrip melayu ini turut dianggap sebagai sastera melayu tradisional. Sastera
melayu ini ialah segala yang tertulis dalam bahasa melayu dalam bentuk
manuskrip dan lisan sebelum abad ke-19.[2]
Manuskrip melayu banyak mengalami perubahan sehingga abad yang ke19.
Perkembangan manuskrip ini telah melalui banyak perkembangan dari segi bentuk
dan jenisnya. Kita melihat bahawa ia telah berkembang dari satu jenis kepada
jenis yang lain. Ia bermula dengan sastera jenis lisan atau sastera rakyat,
kemudian berkembang menjadi manuskrip melayu seperti hikayat atau sastera
bertulis. Perkembangan ini dapat berlaku kerana adanya proses perjalanan masa
yang panjang. Ia telah mengalami tahap-tahap masa atau zaman tertentu yang
mempengaruhinya untuk menghasilkan manuskrip melayu. Perkembangan manuskrip
boleh dilihat melalui dua pembahagian zaman yang utama iaitu zaman sebelum abad
ke-18 atau zaman tradisional dan zaman selepas abad ke-18 atau zaman moden.[3]
Zaman tradisional terbahagi kepada zaman Hindu dan zaman Islam. Manakala zaman
moden merangkumi zaman Abdullah Munsyi. Namun demikian terdapat juga penulis
yang lain yang terdapat pada zaman ini.
Manuskrip melayu telah mengalami
banyak perubahan sehingga abad ke lapan belas. Hal ini kerana Nusantara banyak
menerima pengaruh asing seperti pengaruh Hindu, Islam dan Barat. Perubahan ini
dikenal pasti secara mendalam melalui beberapa ciri-ciri yang terdapat dalam manuskrip
itu sendiri. Antara ciri yang menjadi kajian utama ialah berdasarkan jenis
manuskrip, pola penceritaan, tema, nilai, dan pengaruh. Kadang kala manuskrip
melayu di kaji dari aspek kesusasteraan. Namun terdapat juga manuskrip melayu
yang dikaji dari aspek sejarah.
Oleh kerana manuskrip itu berkembang
dalam masa yang tidak sama, maka kedua-dua zaman ini mempunyai beberapa
perbezaan secara umum. Perbezaan yang pertama dapat dilihat melalui alat
penyebaran. Manuskrip melayu dalam zaman tradisional hanya disampaikan secara
lisan. Sebaliknya, manuskrip melayu pada zaman moden merubah keseluruhan
sastera yang disampaikan dalam bentuk tulisan dan percetakan. Perbezaan kedua
dapat dilihat melalui soal hal cipta. Manuskrip melayu pada zaman tradisional
adalah pancaran masyarakat lama yang padu dan merupakan hasil ciptaan bersama
serta tidak mempunyai nama pengarang. Manakala, hak cipta dalam manuskrip moden
menyatakan perasaan pengarang sebagai seorang individu dan tidak mempunyai nama
pengarang. Perbezaan ketiga ialah melalui isinya. Manuskrip melayu pada zaman
tradisional mengutamakan penceritaan hal-hal yang banyak mengandungi khayalan
daripada kenyataan. Akibatnya, perkara-perkara yang lebih bersifat kenyataan
seperti keagamaan dan perundangan telah dicampuradukkan dengan unsur khayalan.
Manakala manuskrip melayu pada zaman moden menceritakan perkara-perkara yang
didasarkan pada pengalaman atau kebenaran.[4]
Perbezaan seterusnya ialah melalui cara penyebarannya. Manuskrip melayu pada
zaman tradisional mengalami penyebaran yang terbatas. Hal ini kerana, sifatnya
yang kecil dan hanya tersebar di kalangan kelompok kecil sahaja. Ini
bertentangan dengan sifat penyebaran manuskrip melayu pada zaman moden. Hasil
manuskrip melayu pada zaman tersebut adalah tercetak dalam bilangan naskhah
yang besar dan penyebarannya menjadi lebih mudah, cepat serta rata.
Melalui perbezaan secara umum ini kita dapat
lihat bahawa kedua-dua kesusasteraan tersebut mempunyai norma-norma sastera tertentu
yang dapat mewarnai ciri-ciri khusus bagi manuskrip tersebut. Ini seterusnya
membawa kepada perkembangan, perbezaan dan perubahan manuskrip melayu tersebut
mengikut perubahan zaman sehingga abad ke-19. Perubahan-perubahan dalam
beberapa faktor iaitu jenis sastera, pola penceritaan, tema, nilai atau
pengajaran, pengaruh dan sumber penciptaan manuskrip melayu.
1.0
PERUBAHAN MANUSKRIP SEBELUM ABAD KE-19.
Perkembangan manuskrip melayu dapat dilihat
menerusi dua pembahagian zaman yang utama. Pertama ialah perkembangan yang
berlaku dalam zaman sebelum abad ke-18. Pada zaman ini, masyarakat melayu belum
lagi dipengaruhi oleh peradaban Barat.[5]
Zaman ini juga mempunyai dua zaman Hindu dan zaman Islam. Zaman ini biasanya
disebut sebagai zaman tradisional.[6]
Kedua pula ialah perkembangan yang terlaksana dalam zaman selepas tahun 1800
Masihi. Zaman ini sering disebut sebagai zaman moden yang lebih fokus kepada
zaman Munsyi Abdullah. Pada zaman ini, masyarakat melayu mula diresapi dan
dipengaruhi oleh peradaban Barat. Oleh sebab itu, perkembangan manuskrip melayu
yang dilihat berkembang sejak zaman moden tadi dinamakan sebagai kesusasteraan
baru atau kesusasteraan moden.[7]
Manuskrip melayu pada zaman Hindu
bermula lebih kurang dari abad ketujuh masihi dan berakhir pada abad keempat
belas masihi dengan kedatangan agama Islam ke nusantara.[8]
Terdapat dua buah karya sastera Hindu utama yang digunakan iaitu Ramayana dan
Mahabhrata.[9]
Epik Ramayana merupakan sebuah karya agung dalam sastera klasik India. Ia
ditulis dalam bentuk puisi oleh seorang Resi yang bernama Valmiki. Epik ini
terdiri daripada 24,000 seloka yang pada setiap satu terdiri daripada 32 suku kata
serta terbahagi dalam 7 kanda (kitab). Kitab pertama dan terakhir dikatakan
sebagai tambahan kepada epik Ramayana. Tokok tambah ini dilakukan oleh ahli-ahli
agama. Tindakan ini dilakukan bagi menaikkan taraf Rama dari seorang insan
biasa kepada seorang Dewa.[10]
Seterusnya adalah satera Hindu Mahabharata. Mahabharata merupakan sebuah kitab
Hindu tua yang mengandungi rangkaian cerita tentang pahlawan-pahlawan keturunan
Bharata. Mahabharata terdiri daripada 100,000 seloka yang terbahagi pula kepada
18 parwa (buku). Ia merupakan susunan Bhogowon Vyosa selama 800 tahun, yakni
400 tahun sebelum masihi sehingga 400 masihi. Orang Hindu menganggap Kitab
Mahabharata sebagai sebuah Kitab Suci Kasta Brahman.[11]
Selain daripada kitab Ramayana dan
Mahabharata, terdapat juga kitab Hindu lain yang bernama Panca Tantra yang
bermakna “Lima Cerita”. Kitab ini telah diterjemahkan dalam beberapa bahasa
termasuk bahasa melayu antaranya diterjemahkan oleh Munsyi Abdullah.
Penterjemahan ini dilakukan dengan bantuan seorang sahabatnya yang berbangsa Tamil,
iaitu Tambi Muttu Virabattor pada 12 Oktober 1835.[12]
Panca Tantra merupakan kisah-kisah haiwan yang digubah oleh Baidaba dengan
bahasa sastera yang indah. Bahasa sastera yang indah ini digunakan untuk
membidas secara tajam dan halus ke atas kaum feudal serta golongan cerdik
pandai, Ksatria dan Brahaman yang memperbodoh-bodohkan rakyat dengan
bertopengkan agama.
Dari aspek pola penceritaan pula,
karya sastera pada zaman Hindu dapat dilihat dari tiga ciri-ciri utama iaitu
jalan cerita, watak dan bahasa yang digunakan di dalam sesuatu karya. Ciri yang
pertama dalam penghasilan karya pada zaman Hindu ialah jalan cerita. Jalan
cerita ini dapat dilihat menerusi Kitab Hindu iaitu Panca Tantra. Jalan cerita
Kitab Panca Tantra ini bermula dengan seorang raja yang mempunyai empat orang
anak. Baginda hampir berputus asa apabila mengenangkan kelakuan kesemua
anak-anaknya yang malas dan hanya tahu berfoya-foya sahaja. Raja tersebut
khuatir jika dia mangkat, tiada siapa yang layak untuk menggantikannya. Baginda
memanggil beberapa orang Brahman untuk bertanya jika mereka sanggup mengajar
anak-anaknya itu. Namun, hanya seorang sahaja Brahman yang sanggup mengajar
anak raja tersebut.[13]
Dari segi watak dan perwatakan dalam Kitab Panca Tantra pula terdapat hanya
watak yang ditonjolkan di dalam kitab ini. Antaranya ialah keempat-empat anak
raja yang bebal, malas serta hanya tahu berfoya-foya. Terdapat juga watak raja yang
prihatin dengan permasalahan yang wujud dalam kalangan anak-anaknya. Akhir
sekali, watak Brahman yang diwujudkan sebagai golongan yang alim dan bijak
serta dapat menangani masalah sikap yang wujud dalam diri anak-anak raja terbabit.
Golongan Brahman dapat mengubah sikap kesemua anak raja menjadi seorang yang
cerdik dan bijak.
Dari aspek bahasa pula, Kitab Panca Tantra
menggunakan bahasa sastera yang indah untuk membidas secara tajam dan halus ke atas
kaum feudal dan golongan cerdik pandai seperti Ksatria dan Brahman. Selain itu,
Kitab Panca Tantra telah diterjemahkan oleh Munsyi Abdullah dalam bahasa
melayu. Buku terjemahannya ini dinamakan ‘Panca Tanderan’ serta salinan
daripada karangan Abdulah Ibnu Mukatta yang melalui Bahasa Arab dan Parsi. Buku
ini terkenal dengan nama Kalilah dan Daminah iaitu salinan Ismail Djamil dalam
tahun 1940 yang diterbitkan oleh Balai Pustaka.[14]
Manuskrip Melayu pada zaman Hindu pula
memperlihatkan tema dan konsep kegagahan pahlawan-pahlawan dari keturunan
Hindu. Tema ini terdapat pada dua karya utama Hindu iaitu Ramayana yang dicipta
oleh Valmiki serta Mahabharata yang ditul
is
oleh Vyasa. Kedua-dua kitab ini juga lebih berkonsepkan kepada kitab suci
masyarakat Hindu ketika itu. Daripada epik Ramayana, masyarakat kita
mengubahsuainya sehingga lahir sebuah karya epik yang dikenali sebagai Hikayat
Seri Rama.[15]
Tema dalam Hikayat Seri Rama mempunyai tiga tema iaitu yang pertama, tema
peperangan yang terpaksa dilakukan kerana hendak mendapatkan kembali isteri
Rama yang di culik oleh Maharaja Rawana. Dalam peperangan ini, Seri Rama
mendapat bantuan daripada Haruman dan Laksamana serta penyokong-penyokong
mereka. Peperangan ini berakhir dengan kemenangan di pihak Seri Rama serta Sita
Dewi dapat diselamatkan. Tema yang kedua pula adalah pengembaraan Seri Rama dan
perebutan Sita Dewi dalam satu sayembara serta berjaya membunuh Raksasa.
Diselitkan juga dalam pengembaraannya ini, Seri Rama menyelamatkan isterinyayang
diculik oleh Maharaja Rawana yang disebabkan oleh penyamaran kijang emas. Tema
terakhir dalam Hikayat Seri Rama ini ialah percintaan suci di antara Seri Rama
dengan Sita Dewi. Seri Rama sanggup menghadapi pelbagai rintangan untuk
mendapatkan kembali isterinya. Begitu juga dengan Sita Dewi yang rela dibakar
demi menunjukkan kesucian dirinya walaupun berada didalam istana Maharaja
Rawana ketika itu.[16]
Banyak nilai-nilai murni yang
terdapat di dalam karya sastera pada zaman Hindu. Masyarakat kita telah
mengubahsuai epik Mahabharata kepada karya saduran yang dikenali dengan sebutan
Hikayat Pendawa.[17]
Antara nilai-nilai murni yang diselitkan oleh pengarang ialah kepentingan
mempumyai perasaan yang baik. Perasaan yang baik mendorong manusia ke arah
hidup yang sempurna dan suci. Manakala perasaan yang jahat melontarkan manusia
ke jurang hawa nafsu yang membinasakan hidup mereka sendiri. Di samping itu,
terdapat juga nilai murni yang menyelitkan kepentingan sahabat yang setia.
Sahabat yang setia serta mempunyai jiwa yang murni merupakan tunggak kekuatan perpaduan
yang dapat meraih kemenangan dan kestabilan. Hal ini kerana kekuatan tentera
dan kekayaan sesebuah negara daripada kemusnahan.[18]
Pengaruh Hindu telah lama bertapak
di alam melayu khususnya kepada penulisan manuskrip melayu. Pengaruh ini mula
dikesan bermula pada abad pertama hingga abad ke-15. Pengaruh Hindu mula menyerap
dalam kesusasteraan melayu. Di sini telah berlaku kegiatan menyalin dan
menyadurkan karya-karya Hindu seperti Epik Ramayana kepada Hikayat Seri Rama
dan Epik Mahabharata diterjemah kepada Hikayat Perdawa.[19]
Di Alam Melayu, pengaruh Hindu telah lama bertapak. Pengaruh ini bukan sahaja
bertapak di Malaysia tetapi juga di Indonesia seperti di Jawa. Pada zaman
perkembangan kerajaan Majapahit di Jawa dalam abad ke-14, cerita panji
merupakan jenis sastera yang paling luas tersebar dan berpengaruh. Lahir tiga
versi cerita panji melayu yang terkenal iaitu Hikayat Cekal Waneng Pati,
Hikayat Panji Kuda Semirang dan Hikayat Panji Semirang. Keseluruhan cerita ini
merupakan hasil karya tempatan namun terdapat unsure-unsur pengaruh Hindu.
Cerita-cerita panji ini kebanyakannya mengisahkan tentang pengembaraan dan
percintaan. Hal ini menyebabkan ia tergolong dalam jenis sastera yang disebut
sebagai “roman” (romance). Cerita-cerita memasukkan unsur-unsur Islam apabila
Islam mula bertapak di Alam Melayu.[20]
Manuskrip melayu mengalami
perubahan apabila kedatangan pengaruh islam ke Nusantara. Pengaruh islam mula
bertapak di alam melayu dalam abad ke-15. Pengaruh ini berkembang dengan pesatnya
pada abad ke-16 dan ke-17 apabila hampir seluruh penduduk di kepulauan melayu
menganut agama islam. Kedatangan agama islam telah membawa perubahan yang besar
dalam bidang politik dan perdagangan malah dalam hal perkembangan ilmu
pengetahuan dan kesusasteraan. Kedatangan Islam telah merubah bahan dan fokus
penulisan manuskrip melayu. Penulisannya lebih bercorak keagamaan menerangkan
keindahan agama Islam seperti kepercayaan kepada Allah. Contonya, penghapusan
kepercayaan kepada dewa dewi yang menjadi pegangan utama masyarakat sebelum
itu, juga cara-cara beribadah di mana masyarakat pada waktu itu belajar
cara-cara beribadah di mana masyarakat pada wakyu itu belajar cara-cara untuk
solat, berpuasa, menunaikan zakat dan lain-lain.[21]
Kedatangan
agama islam telah mengembangkan pelbagai
jenis sastera dalam tempoh abad ke-15 hingga awal abad ke-18. Secara
keseluruhannya, jenis sastera pada zaman ini terdiri daripada dua bahagian
iaitu sastera prosa dan puisi. Sastera prosa mengandungi pelbagai jenis
antaranya sastera yang berhubungan dengan cerita-cerita tentang Nabi Muhammad,
nabi-nabi lain dan para sahabat juga tentang para tokoh islam.[22]
Di samping itu, sastera prosa ini juga terdiri daripada cerita tentang pahlawan
islam . jenis cerita ini pula terbahagi kepada dua iaitu epik islam dan legenda ahli sufi.[23]
Di samping itu terdapat juga sastera berbentuk sastera sejarah dan sastera
ketatanegaraan. Contohnya sejarah melayu, Hikayat Aceh, Undang-undang Melaka
dan Undang-undang Melaka.
Manakala sastera berbentuk puisi
yang terdapat dalam zaman pengaruh islam lebih cenderung kepada puisi yang
berbentuk ‘syair’. Syair ini pula terbahagi kepada empat bentuk iaitu Syair Agama,
Syair Romantik, Syair Sejarah dan Syair Kiasan. Walau bagaimanapun, syair ini
berkembang pesat pada abad ke-18. Syair Agama banyak di cipta oleh Hamza
Fansuri dalam abad ke-16. Contohnya Syair Perahu, Syair Burung Pangai dan Syair
Fakir. Manakala syair romantik pula bercorak naratif. Antara contoh syair ini
ialah Syair Tajul Muluk, Syair Bidasari, Syair Dandan Setia dan Syair Yatim
Nestapa. Syair sejarah pula seperti Syair Perang Aceh dan Syair Singapura
Terbakar. Karya syair bercorak kiasan pula ialah Syair Ikan Terubuk, Syair
Burung Pungguk dan Syair Nuri.[24]
Jenis-jenis manuskrip ini muncul akibat kedatangan agama Islam.
Dari segi pola penceritaan pula,
manuskrip melayu ini mengalami perubahan sejak abad ke-16 iaitu selepas
kedatangan Islam di Nusantara. Dari segi watak yang digunakan, sastera pada
abad ini menonjolkan ketokohan dan sifat para nabi terutamanya Nabi Muhammad
s.a.w. selain itu, karya-karya sastera pada abad ini juga banyak mengutarakan
watak sahabat-sahabat nabi dan pahlawan-pahlawan islam seperti Saidina Abu
Bakar, Saidina Umar Al-Khattab dan Tamin al-Dari.[25]
Namun demikian, masih terdapat watak raja-raja dalam karya sastera pada abad
ini, contohnya dalam Sejarah Melayu masih menunjukkan ketokohan pemerintah
Melaka seperti Sultan Alauddin Riayat Syah dan Sultan Mansur Syah.
Jalan penceritaan sastera abad ini
lebih kepada corak penceritaan yang berunsurkan dongeng, mitos dan lagenda.
Unsur ini lebih banyak terdapat dalam sastera jenis sejarah dan ketatanegaraan.
Sebagai contoh dalam Sejarah Melayu, dinyatakan bahawa keturunan raja melayu
dikatakan berasal daripada anak cucu Raja Iskandar Zulkarnain yang turun dari
Bukit Seguntang.[26]
Sastera ini dianggap mempunyai unsur mitos apabila ia dikaji sebagai karya
sejarah. Namun demikaian, tidak semua karya sastera pada abad ini mengandungi
unsur-unsur tersebut. Antara karya tersebut ialah Bustan al-Salatin. Penulis
manuskrip ini cuba mengetepikan unsur-unsur mitos dan legenda dalam karyanya.[27]
Jalan cerita Bustan al Salatin ini ditulis mengikut kronologi iaitu semua
peristiwa yang ditulis disusun mengikut tarikh yang berurutan.[28]
Dari segi bahasa yang digunakan dalam
penulisan manuskrip melayu turut berubah. Menurut Ismail Hussain (1981:30),
dengan kedatangan pengaruh Islam ke Nusantara, Bahasa Melayu merempuh zaman
baharu akibat daripada kemasukkan pembendaharaan kata lama, terutamanya yang
diwarisan daripada Bahasa Sanskrit.[29]
Antara contoh karya yang mengandungi bahasa Arab ialah Bustan al-Salatin fi
dhikr al-awwalin wa-akhirin. Secara tersurat, tajuk yang digunakan oleh penulis
telah menggambarkan karya ini menggunakan Bahasa Arab iaitu bermaksud Taman
Raja-raja dan mengatakan permulaan segala kejadian dan sesudahnya.[30]
Secara umumnya, tema manuskrip melayu pada
abad ke-15 hingga abad ke-17 banyak mengandungi tema yang berunsurkan
keislaman. Penulis-penulis manuskip melayu banyak menonjolkan tema ketokohan
Nabi Muhammad s.a.w dan kepahlawaan para pahlawan dan sahabat baginda, sebagai
contoh tema ini terdapat dalam Hikayat Nabi Bercukur, Hikayat Rasulullah,
Hikayat Amir Hamzah, Hikayat Muhammad Ali Hanafiah, dan Hikayat Abu Bakar.[31]
Dalam sastera puisi pula, tema yang sering digunakan ialah tema percintaan
antara putera puteri, tema pengorbanan dan pengembaran dan tema tentang
kehidupan.
Manuskrip melayu juga mengalami
perubahan dari segi nilai yang diterapkan oleh penulisan melalui karya mereka.
Terdapat karya yang ditulis lebih menekankan kepada kesusilaan raja-raja dan
pembesar-pembesar. Nilai kesusilaan ini, merangkumi pekerti, kewajiban dan
keadilan para raja dan para pegawai.[32]
Sebagai contoh dalam Bustan al-Salatin yang banyak mengandungi petunjuk jalan
bagi pemerintahan untuk berlaku adil dan bagi rakyat untuk berlaku taat kepada
pemerintahan serta Allah.[33]
Pada sekitar abad ke-15 hingga abad
ke-16, kesusasteraan melayu banyak menerima pengaruh islam. Hal ini kerana
agama islam berkembang pesat di Nusantara pada abad tersebut.[34]
Pengaruh Hindu mulai lemah pada zaman ini. Sebagai contoh dalam karya Bustan
al-salatin tulisan Syeikh Nuruddin ar-Raniri, pengaruh islam cukup menonjol
dalam penulisannya serta beliau memandang rendah terhadap penulisan-penulisan
melayu yang mempunyai kepercayaan yang berunsur Hindu.[35]
Di samping itu, dalam Sejarah Melayu, terdapat bab yang membicarakan tentang
kedudukan alim ulama dalam sosiomasyarakat melayu Melaka. Dalam hal ini golongan
alim ulama mempunyai kedudukan atau
taraf yang istimewa dalam kerajaan melayu Melaka.[36]
Dalam hal ini, dapat digambarkan bahawa pada abad tersebut Melaka telah
menerima pengaruh islam. Jadi pengaruh ini secara tidak langsung meresap dalam penulisan
pada
ketika itu.
2.0
PERUBAHAN MANUSKRIP PADA ADAB KE-19.
Manuskrip melayu terus mengalami
perubahan selepas tahun 1800 Masihi. Pada kurun kesembilan belas ini, antara
tokoh-tokoh yang boleh dianggap sebagai sejarawan yang telah membawa
perubahan-perubahan itu ialah Abdullah Munsyi bin Abdul Kadir dan Raja Ali Haji
dari Riau.[37] Abad
kesembilan belas ini juga dikenali sebagai Zaman Munsyi. Zaman Abdullah Munsyi
ini berlaku pada antara kira-kira tahun 1800 hingga 1923. Zaman ini juga
dikatakan berada di dalam zaman kelahiran kerana bermulanya kelahiran atau
kemunculan bentuk-bentuk baru dalam kesusasteraan melayu.[38]
Terdapat beberapa perubahan yang berlaku pada zaman ini iaitu berlaku
pembaharuan dan perubahan berbanding dengan kesusasteraan tradisional.
Antara perubahan yang boleh
dilihat dalam manuskrip pada abad ini ialah melalui jenis sastera. Pada abad
ini, karya yang terkenal ialah Salasilah Melayu dan Bugis dan Tuhfat al-Nafis
karya Raja Ali Haji. Salasilah Melayu Dan Bugis ini diusahakan pada 5
Rabiulakhir 1282 Hijrah bersamaan 28 Ogos 1865.[39]
Manakala Tuhfat al-Nafis pula dihasilkan pada tahun 1865. Seterusnya karya
Abdullah Munsyi pula meliputi Kisah Pelayaran Abdullah (1838) dan Hikayat
Abdullah (1840).[40]
Perubahan ketara dapat dilihat melalui karya-karya yang dihasilkan oleh
Abdullah Munsyi. Hal ini kerana, perubahan-perubahan yang diperkenalkan dalam
kedua-dua karya Abdullah Munsyi tadi bersifat radikal.[41]
Selain itu, terdapat juga karya sastera yang berbentuk puisi, contohnya Syair
Siti Sainah, Syair Sinar Gemala Mastika Alam dan Syair Nasihat.[42]
Perubahan seterusnya dapat dilihat
melalui aspek pola penceritaan yang digunakan oleh pengarang. Pada abad ini,
perubahan yang ketara dapat dilihat melalui karya-karya yang dihasilkan oleh
Abdullah Munsyi. Hal ini kerana kedua-dua karya yang dihasilkan oleh beliau
tidak lagi mengisahkan tentang perkara-perkara dongeng yang berlaku sekitar
istana dan diri watak utama dalam sesebuah karya. Kedua-dua karya ini lebih
menceritakan tentang pengalaman diri pengarang. Jadi watak yang ditonjolkan
dalam karya ini lebih kepada watak pengarang itu sendiri. Dalam Kisah Pelayaran
Abdullah pula, watak yang ditimbulkan adalah terdiri daripada manusia biasa
yang lemah.[43]
Manakala dalam karya Tuhfat al-Nafis pula, watak yang ditimbulkan masih lagi
kepada watak raja-raja dan pahlawan Bugis.[44]
Pada peradaban ini, kebanyakan
manuskrip tidak lagi mengandungi unsur mitos dan lagenda. Contohnya dalam hasil
karya Abdullah Munsyi lebih berfokus kepada pengalamannnya di dalam hidupnya
berbanding dengan karya kesusasteran klasik yang lebih membawa kepada
penceritaan orang lain. Perkara-perkara yang ditulis beliau ialah perkara-perkara
yang ditemui melalui sehari-hari termasuklah pengalaman pelayaran beliau ke
Kelantan, Pahang dan Terengganu.[45]
Di samping itu, Raja Ali Haji pula lebih cenderung menggambarkan tentang
kehandalan pahlawan Bugis dalam karyanya Tuhfat al-Nafis. Beliau menceritakan
kehandalan Bugis dalam peperangan sehingga mereka dapat memegang beberapa
jawatan tinggi dalam tampuk pemerintahan kerajaan melayu Johor pada ketika itu.
Di dalam kesusasteraan moden ini,
Abdullah Munsyi telah membuat sedikit perubahan di mana tema yang diperlihatkan
oleh beliau adalah radikal di mana membawa maksud sifat. Beliau lebih
memfokuskan hasil karyanya kepada pengalaman pengarang sendiri akan tetapi tema
yang beliau terapkan tidak dapat diterima oleh pengarang-pengarang lain yang
sezaman dengannya. Ini dapat dibuktikan apabila selepas kematian Abdullah
Munsyi (1854), tidak terdapat hasil sastera atau pengarang yang mencontohi
segala pembaharuan yang dibawa oleh beliau.[46]
Dalam karya Tuhfat al-Nafis, tema karya ini lebih menceritakan sedikit sebanyak
tentang keistimewaan orang orang Bugis, pencapaian politik mereka.[47]
Tema yang diutarakan oleh Raja Ali Haji lebih cenderung kepada cerita raja-raja
dan masyarakat Bugis atau boleh dianggap sebagai Bugis-centric. Dari tema
ini, dapat dilihat perubahan dalam penkaryaan manuskrip melayu.
Nilai yang terdapat dalam
karya-karya pada zaman Munsyi tidaklah mengalami perubahan dari zaman
sebelumnya kerana nilai yang diperolehi adalah pengajaran daripada setiap
peristiwa yang telah berlaku. Di samping itu, penceritaan berunsur nasihat
dapat dilihat contohnya di dalam hasil karya beliau iaitu Hikayat Abdullah. Hasil
karyanya juga menerangkan nilai-nilai yang perlu ada bagi setiap manusia
melalui penceritaan riwayat.
Antara pengaruh yang dapat
dikesan di dalam manuskrip melayu ialah pengaruh barat. Melalui kedua-dua karya
Abdullah Munsyi telah mengalami kemasukan sebilangan kecil perkataan-perkataan
asing yang berasal dari bahasa Inggeris. Ini adalah kerana, pengaruh barat
telah mula meresap ke manuskrip-manuskrip melayu pada abad ke-19. Buktinya
tradisi penyelenggaraan, memperbaiki dan mengeluarkan edisi baru manuskrip
bukanlah perkara baru yang dimulakan oleh sarjana dari negara Barat pada abad
ke-19.[48]
Namun demikian, pada zaman ini masih terdapat pengaruh Arab. Raja Ali Haji yang
merupakan seorang tokoh berpendidikan dan berpengetahuan agama yang luas telah
memasukkan unsur-unsur keagamaan dan pengaruh Arab dalam karyanya Tuhfat
al-Nafis. Bukti yang jelas ialah melalui ialah tajuk karya ini sendiri adalah
daripada perkataan Arab walaupun kandungannya berbahasa Melayu-Jawi. Turut juga
disebut beberapa perkataan Arab seperti Bismillahir
rahmanir rahim, hijrat al-nabi salla Allahu ‘alaihi wasallam dan al-bab
al-awwal fi silsilatihim.[49]
3.0
KESIMPULAN
Kesimpulannya, jelaslah di sini
bahawa manuskrip melayu telah mengalami banyak perubahan sehingga abad ke-19.
Perubahan ini dapat dilihat melalui dua pembahagian zaman yang utama iaitu
zaman tradisional dan zaman moden. Perubahan yang dapat kita melalui kedua-dua
zaman ini merangkumi jenis sastera, pola penceritaan, tema, nilai-nilai,
pengaruh dalam sesebuah manuskrip itu. Sejak kedatangan agama Hindu ke
Nusantara hingga kedatangan agama islam, manuskrip melayu mengalami perubahan
disebabkan oleh pengaruh kedua-dua agama ini. Demikian juga selepas kedatangan
kuasa barat ke Nusantara, penulis manuskrip melayu dilihat telah menyerap
pengaruh barat secara tidak langsung dalam penulisan mereka.
Di samping itu, jelaslah perubahan
dalam manuskrip melayu daripada kedua-dua zaman ini didorong oleh perbezaan
dalam zaman tersebut iaitu dari segi penyampaiannya, soal hak cipta, isi dan
cara pennyebarannya. Jelaslah bahawa manuskrip ini akan terus berkembang tanpa
putus biarpun adanya perubahan-perubahan sosial, agama dan politik kesan
daripada adanya perubahan tersebut.
BIBLIOGRAFI
Arba’iyah
Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan,
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka(2002)
Ding
Choo Ming, Kajian Manuskrip Melayu
(Masalah, Kritikan dan Cadangan),
Utusan Publication & Distributors Sdn. Bhd(2003)
Hajah
Noresah binti Baharom, Kamus Dewan (edisi
ke-3), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka(2000)
Hashim
Awang, E. et al, Kesusasteraan Melayu,
Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd(1985)
Harun
Jaafar, Wacana Kesusasteraan Melayu
Klasik, Tanjong Malim: Penerbit Universiti
Pendidikan Sultan Idris(2002)
Ismail
Hussein, Sejarah Pertumbuhan Bahasa Kebangsaan Kita, Selangor darul Ehsan: Ultimate
Sdh Bhd(1992).
Muhd.
Yusof Ibrahim dan Mahuyudin Haji Yahaya, Sejarawan
dan Pensejarah (Ketokohan dan Karya),
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka(1988)
Muhammad
Yusof Hashim, Pensejarahan Melayu (Kajian
Tentang Tradisi Sejarah Melayu
Nusantara, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka(1992)
Munir
Ali, Kajian Kesusasteraan Melayu Klasik,
Selangor: FLO Enterprise Sdn. Bhd(1989)
.
[1] Hajah Noresah binti
Baharom, Kamus Dewan (edisi ke-3),
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2000, halaman 860.
[2] Ismail Hussein, Sejarah Pertumbuhan Bahasa Kebangsaan Kita, Selangor darul Ehsan: Ultimate
Sdh Bhd, 1992, halaman 3.
[3] Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu, kuala
lumpur: Penerbit fajar bakti sdh bhb, 1985, halaman 51-52.
[4] Ibid. halaman 53.
[5] Hashim Awang, E-et al, Kesusasateraan Melayu, 1985, Petaling
Jaya: Fajar Bakti Shn. Bhd, halaman 51.
[6] Ibid, halaman 52.
[7] Ibid.
[8] Munir Ali, Kajian Kesusasteraan Melayu Klasik, Selangor:
FLO Enterprise sdn. Bhd, 1989, halaman 30.
[9] Hashim Awang, Kesusasteraan Melayu Klasik, petaling
jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1989 halaman 57.
[10] Munir Ali, Kajian Kesusasteraan Melayu Klasik,
Selangor: FLO Enterprise Sdn. Bhd, 1989, halaman 33.
[11] Ibid, halaman 37.
[12] Ibid, halaman 42.
[13] Munir Ali, Kajian Kesusasteraan Melayu Klasik,
Selangor: FLO Enterprise Sdn. Bhd, 1989, hlm 44.
[14] Ibid, hlmn 42.
[15] Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu,Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1985, hlmn 57.
[16] Munir Ali, kajian Kesusasteraan Melayu Klasik,
Selangor: FLO Enterprise Sdn. Bhd, 1989, hlmn 36.
[17]Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu,Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1989, hlmn 57.
[18][18] Munir Ali, kajian Kesusasteraan Melayu Klasik,
Selangor: FLO Enterprise Sdn. Bhd, 1989, hlmn 38.
[19] Ibid, hlmn 57.
[20] Ibid, hlmn 58.
[21] Faisal @ Ahmad Faisal bin Abdul Hamid dan Helwana binti Mohammad,
Manuskrip Perubatan Melaya-Islam di Fatani: Ulasan Terhadap Manuskrip Kitab
Tayyai al-Ihsan Fi Tibb al-Insan Karya Syeikh Ahmad al-Fatani, Myais.fsktm.um.edu.my/7547/1/110-127_U.Faisal.
pelf.
[22] Ibid, hlmn 59.
[24] Ibid, hlmn 64.
[25] Ibid, hlmn 59.
[26] Ibid, hlmn 60.
[27] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlmn 120.
[28] Ibid, hlmn 121.
[29] Harun Jaafar, Wacana Kesusasteraan Melayu Klasik,
Tanjong Malim: Penerbit Universiti
Pendidikan Sultan Idris, 2002, hlmn 11.
[30] Arba’yah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala
Lumpu: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlmn 117.
[31] Ibad, hlmn 59.
[32] Ibid, hlmn 64.
[33] Ibid, hlmn 61.
[34] Ibid, hlmn 59.
[35] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlmn120.
[36] Muhammad Yusof Hashim, Pensejarahan
Melayu (Kajian Tentang Tradisi
Sejarah Melayu Nusantara, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1992,
hlmn 165.
[37] Muhd. Yusof Ibrahim
dan Mahuyudin Haji Yahaya, Sejarawan dan
Pensejarah (Ketokohan dan Karya),
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1988, hlmn 246.
[38] Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu, Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1985, hlmn 65.
[39] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlmn 124.
[40]Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu, Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1985, hlmn 65.
[41] Ibid, hlmn 67.
[42] Ibid.
[43] Ibid, hlmn 66.
[44] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka, 2002, hlmn 125.
[45] Ibid, hlmn 58.
[46]Hashim Awang, E. et
al, Kesusasteraan Melayu, Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1985, hlmn 67.
[47] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka, 2002, hlmn 128.
[48] Ding Choo Ming, Kajian Manuskrip Melayu (Masalah, Kritikan
dan Cadangan), Utusan Publication
& Distributors Sdn. Bhd, 2003, hlmn 197.
[49] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka, 2002, hlmn 128.
No comments:
Post a Comment