PENGENALAN
Kemangkatan Sultan
Mahmud Syah III pada 12 hb. Januari tahun 1812 di Lingga telah menimbulkan
pelbagai masalah waris takhta Johor.[1]
Masalah ini juga telah menyumbang kepada perpecahan Empayar Johor dengan adanya campur tangan
kuasa lain seperti Bugis, Belanda dan Inggeris dengan masing-masing mempunyai
kepentingan dan motif yang tertentu.[2]
Bahkan Andaya (1975:312) berpendapat
bahawa :
“…the conflict of
an outside group(s) wanting to enter into the internal structure of a society
and thereby encroaching on the priveleges and positions of established members
of that society is a themein the history oh Johore through the eighteen century”.
Setelah Tengku
Abdul Rahman telah dilantik menjadi Sultan, masih ramai lagi orang-orang besar
termasuk Bendahara Tun Ali di Pahang yang sukakan Tengku Hussain dilantik
menjadi sultan. Mereka tidak dapat mengubah ketetapan yang telah dibuat oleh
Yamtuan Muda Riau Raja Jaafar. Ini kerana pada masa itu, Raja Jaafar ialah
orang yang berkuasa sekali dalam kerajaan itu. Dalam pada itu, kesatuan
Kerajaan Johor yang meliputi Johor, Riau, Lingga, Pahang, Singapura dan pulau
lain dalam Kepulauan Riau Lingga, telah mulai retak.[3]
Sejak itu hingga
pertengahan tahun 1818, keadaan dalam Kerajaan Johor berjalan seperti biasa.
Tetapi tidak lama selepas itu, orang-orang Inggeris dan Belanda telah berebut-berebut
mencampuri hal ehwal Kerajaan Johor.[4]
Dapat dilihat di sini bahawa orang-orang Inggeris lebih berjaya dalam
mendapatkan kawasan Singapura. Kelemahan Kerajaan Johor ketika ini telah
dipergunakan sepenuhnya oleh Inggeris untuk memenuhi kehendaknya. Masalah
perwarisan takhta itu berkesudahan dengan Tengku Hussain diperakui sebagai
Sultan Singapura serta daerah takluk rantau jajahanya melalui sebuah perjanjian
yang ditandatangani pada 6 Februari 1819.[5]
Mulai tahun 1819 dan menerusi perjanjian yang lebih menguntungkan Inggeris,
Inggeris telah dibenarkan menduduki dan menguasai Singapura.
Setelah Singapura diserahkan
kepada British, ramai pembesar Melayu yang berasa kurang senang dengan tindakan
Stamford Raffles. Bagi menyuarakan rasa
kekhuatiran dan menyatakan kedudukan yang sebenar, Mejar William Farquhar dan
pembesar-pembesar Melayu seperti Yang Di Pertuan Muda Riau Raja Ja’afar, Sultan
Hussain dan Temenggung Abdul Rahman membuat pendiplomasian dengan mengirimkan
surat. Namun begitu, keempat-empat surat
tersebut sebenarnya adalah bercanggah isi kandungannya. Hal ini kerana, setiap
pengirim surat-surat tersebut mempunyai pendirian masing-masing untuk
kepentingan mereka.
Dokumen 1(a)
Melalui surat ini, kita dapat
mengetahui motif-motif setiap pelaku sejarahnya. Sultan Hussain adalah abang
kepada Sultan Abdul Rahman yang juga dikenali sebagai Tengku Long. Sultan
Hussain merupakan putera kepada Sultan mahmud Syah III. Manakala Temenggung
Abdul Rahman ialah putera kepada almarhum Temenggung Abdul Hamid. Nama
sebenarnya Daing (Engku) Abdul Rahman. Sultan Mahmud Syah III telah melantiknya
menjadi Temenggung dengan memakai gelaran Temenggung Seri Maharaja,
dipertanggungjawabkan memerintah daerah jagaanya, tanah besar Johor, Pulau
Singapura dan pulau lain sekitar Johor.[6]
Melalui
dokumen pertama, Sultan Hussain dan Temenggung Abdul Rahman telah menyatakan
penjelasan kepada Lord Hasting (Gabenor Jeneral Benggal) dan Colonel Bannerman
(Gabenor Pulau Pinang) akan tujuan mereka sebelum ini menulis surat kepada
Belanda dan YDM Riau. Mereka perlu memberitahu perkara yang sebenarnya kepada
British kerana mahu menjaga perhubungan sesama mereka. British merupakan kuasa
penting yang telah menaikkan taraf Tengku Hussain kepada seorang sultan yang
sah. “Kompeni Inggeris akan membayar
wang kepada Sultan Husain Shah sebanyak $5,000/-tiap2 tahun selagi Inggeris
mempunyai loji atau loji-lojinya di Singapura, dan Kompeni Inggeris akan
melindungi Sultan Husain Shah selagi baginda diam di Singapura.”[7]
Manakala Temenggung Abdul Rahman pula telah diberikan ganjaran yang lumayan.
Beliau diberi hak mendapat sebahagian daripada cukai barangan dagangan dan
cukai kapal dan perahu tempatan selain daripada menerima pencen sebanyak $3000
setahun daripada Inggeris dengan syarat Temenggung hanya berurusan dengan pihak
Inggeris.[8]
Oleh yang demikian mereka berdua telah bersepakat untuk memastikan kedudukan
mereka tidak tergugat dalam keadaan sebegini. Boleh dikatakan mereka berdua
mahu menjaga kepentingan kuasa mereka.
Selain
itu, mereka juga tidak mahu pihak British berlaku prasangka kepada mereka.
Memang sudah jelas kedatangan British ke Singapura adalah diatas persetujuan
mereka sendiri tanpa ada paksaan seperti yang dikatakan mereka dalam surat yang
dihantar kepada Gabenor Belanda di Melaka dan YDM Riau. Satu perjanjian turut
telah dibuat yang ditandatangani antara William Farquhar dengan Temenggung
Abdul Rahman; “Ini surat tanda-suka Temenggung bersahabat dengan Kompeni
Inggeris, serta dengan suka redha-nya jikalau ada dengan Tengku Long memberikan
Pulau Singapura ini kapada Kompeni Inggeris, ia-itu kapada Raffles dan Tuan
Farquhar akan di-perbuat mereka itu negeri.”[9]
Mereka
juga perlu menulis surat kepada pihak Belanda dan YDM Riau. Ini kerana, mereka
berdua mahu menjaga kepentingan dan kuasa mereka dan tidak mahu tindakan mereka
dengan menerima kedatangan British di Singapura dikecam dan dimusuhi oleh pihak
Belanda dan YDM Riau. Belanda merupakan kuasa penjajah yang kuat. Mereka tidak
mahu pihak Belanda berdendam, dan menggunakan kekuatan ketenteraanya untuk
menyerang Singapura kelak. YDM Riau pula merupakan orang yang berpengaruh di
Riau-Lingga, wajarlah kiranya mereka berdua menjaga hatinya daripada berlakunya
prasangka dengan tindakan mereka ini.
Dokumen 1(b)
Menurut Temenggung Abdul Rahman di dalam suratnya
ini, kedatangan British ke Singapura adalah bukan dengan persetujuanya, tetapi
lebih kepada terpaksa untuk menerima kedatangannya. “Maka dikejutnya sahaja Paduka
anakanda. Sekali-kali tidak tahu dan tidak sesuka dengan Paduka anakanda datang
dikejutnya. Tidak anakanda dapat berilah lagi dia hendak duduk di Singapura,
serta lalulah ia menaikkan serdadunya dan barang-barangnya.”(perenggan ke-2,
baris ke-5). Pada hakikatnya, sebelum Raffles ke Singapura William Farquhar
terlebih dahulu berjumpa dengan Temenggung Abdul Rahman dan menyatakan
hasratnya yang diperintahkan Tuan Raffles untuk mencari kawasan yang baik untuk
dibuat negeri; “Dalam rundingan itu, Tuan Farquhar telah mengatakan kepada
Temenggung bahawa kedatangannya ke Singapura itu sebenarnya telah mendapat
persetujuan dari Tuan Raffles dan keredaan dari Tengku Hussain(Tengku Long)
sendiri supaya mengambil Singapura dijadikan negeri untuk menimbulkan nama baik
sultan-sultan Melayu yang terdahulu dan sebagai tanda tulus ikhlas Tengku
Husain dan Temenggung Abd. Rahman kepada Kompeni Inggeris.”[10] Bolehlah kita rumuskan di sini bahawa
tindakan Temenggung ini adalah untuk menjaga kepentingan peribadinya daripada
dikecam oleh para pembesar terutamanya YDM Riau Raja Jaafar kerana telah
bersekongkol dengan pihak British.
Tengku
Long ke Singapura bukanlah seperti yang dikatakan oleh Raja Embong,
“...mendengar khabar Raja Embong mengatakan kapal yang banyak di Singapura.”(perenggan
ke-2, baris ke-13). Ini kerana, Raffles mahu menguatkan lagi kedudukan Inggeris
di Singapura, dan juga mengikut Perjanjian Sementara bertarikh 30 Januari 1819
itu. Lalu Raffles dan Temenggung Abdul Rahman pun mengahantarkan orang mereka
pergi ke Riau mengambil Tengku Long (Tengku Hussain) untuk dibawa ke Singapura.[11]
Antara orang yang bertanggungjawab mengambil Tengku Long dari Riau ialah Raja
Embong. Pada hakikatnya kedatangan Tengku Long ke Singapura bukanlah kerana
kapal yang banyak, tetapi kerana mahu berunding bersama Temenggung Abdul Rahman
mengenai orang Inggeris yang hendak menduduki dan membangunkan loji perniagaan
Singapura yang akhirnya kehendak Inggeris itu dipersetujui oleh Tengku Long.
Penyataan
yang dinyatakan oleh Temenggung Abdul Rahman dalam Surat 2 yang dikirimkan
kepada Yang Dipertuan Muda Riau yang menyatakan Sultan Husin dipaksa oleh
Raffles menjadi sultan di Singapura adalah tidak benar; “Maka dikerasainya,
dijadikannya Raja serta digelar Sultan Husin. Maka diberatinya atas anakanda “...................Maka
berjumpa dengan Raffles. Maka dipegangannya.”(perenggan ke-2, baris
ke-11). Hal ini kerana Sultan Husin
dijemput dari Riau ke Singapura oleh Raja Embong adalah setelah mendapat
perintah Temenggung Abdul Rahman; “Maka jawab Temenggung, ‘Baiklah’. Lalu
disuruhnya Raja Ambung mengambil Tengku Long ke Riau.”[12]
Sebelum Stamford Raffles mengisytiharkan perlantikan Sultan Husin sebagai
Sultan Singapura dan perjanjian ditandatangani, Raffles terlebih dahulu
berbincang dengan Sultan Husin; “Maka berkhabarlah Tuan Raflis itu kepada
Tengku Long dengan perkataan yang lemah lembut serta nasihat dan pujuk-pujuk
yang halus-halus. Maka menerimalah Tengku Long itu apa-apa maksud Tuan Raflis
itu.”[13]
Dokumen 1(c)
Merujuk kepada dokumen ini, YDM Riau seolah-olah
begitu risau apabila British sudah mula bertapak di Singapura. baginda
menunjukkan rasa kesal dan juga kekuatiran dengan tindakkan British yang
menduduki Singapura tanpa pengetahuannya. Antara isi kandungan surat tersebut
berbunyi; “.....jangan sahabat kita jauh hati kepada kita memeriksa sedikit
kepada sahabat kita dari perkara yang mana, dari jalan yang mana, maka sahabat
kita sangatlah sukanya hendak duduk di jajahan Johor ini. Boleh kita mengerti
dengan sebenar-benarnya. Kiranya kita ini orang yang lemah, yang tiada menaruh
daya dan upaya, dan kita yang tiada menaruh kuasa ini juga yang menaggung
sakitnya.” (perenggan ke-2, baris ke-4). Walaupun ayatnya seolah-seolah seperti
sekadar mahu mengambil tahu mengenai perkembangan Singapura, namun hakikatnya
YDM Riau berasa begitu bimbang British mampu menjatuhkan pengaruh dan kuasanya
di Riau. Secara kasarnya, British memang cepat dalam melakukan pembangunan di
Singapura. Sehingga tahun 1822 sahaja, Singapura telah mempunyai kadar penduduk
mencecah 10000 orang dan terdiri daripada pelbagai bangsa seperti Cina, Melayu,
Bugis, Arab dan lain-lain lagi. Di Singapura telah sibuk dengan kegiatan
perdagangan yang pelbagai.[14]
Timbul
persoalan di sini, kenapakah YDM Riau perlu mengetahui tindak tanduk British di
Singapura. YDM Riau kelihatan agak berpihak kepada Belanda atau pro-Belanda.
Ini dapat dilihat apabila YDM Riau mengenepikan perjanjian dengan Inggeris
bertarikh 19 Ogos 1818. YDM Riau lebih percaya kepada Belanda walau pun sebelum
ini pihak Inggeris telah memberitahunya bahawa Belanda akan menyerang Riau.
Namun semua kenyataan Inggeris itu adalah fitnah dan pada 26 November 1818,
suatu perjanjian baru telah dibuat antara Sultan Abdul Rahman dan Yamtuan Muda
Raja Jaafar serta orang besar lain bagi pihak kerajaan mereka dengan Admiral
Wolterbeek bagi pihak pemerintah Belanda di Melaka. Tengku Long dan Temenggung
Abdul Rahman lebih mempercayai Inggeris. Oleh kerana berlaku pertentangan
kepercayaan inilah menimbulkan lebih kerisauan kepada diri Raja Jaafar. Ketidaksefahaman
ini digunakan oleh Inggeris untuk
meluaskan pengaruhnya di Singapura dengan mencampuri hal-ehwal pentadbirannya.
Yamtuan Muda Raja Ja’afar
turut merasa terkilan dengan tindakan Stamford Raffles mengisytiharkan
perlantikan Sultan Husin sebagai Sultan Singapura tanpa berunding dengan
baginda. Sebaliknya Stamford Raffles mengadakan perbincangan dengan Temenggung
Abdul Rahman yang hanya sebagai wakil Sultan untuk menjaga wilayah Singapura.
Yamtuan Muda Raja Jaafar beranggapan tindakan Stamford Raffles ini, seolah-olah
cuba memperkecil-kecilkan kuasa baginda dengan mengangkat kedudukan Sultan
Husin sebagai Sultan. Sebenarnya Yamtuan Muda Raja Jaafar tidak bersetuju
dengan perlantikan Sultan Husin sebagai Sultan Singapura dan beranggapan bahawa
perlantikan Sultan Husin sebagai Sultan Singapura tidak sah kerana, pemerintah
yang sebenar bagi kerajaan Johor-Riau-Lingga ialah Sultan Abdul Rahman. Hal ini
kerana, semasa almarhum Sultan Mahmud gering, baginda sempat mewasiatkan kepada
Yamtuan Muda Raja Jaafar agar mewariskan takhta kerajaan baginda kepada putera
baginda yang kedua iaitu Tengku Abdul Rahman; “Jaafar, jikalau aku dikehendaki Allah taala aku mati di dalam sehari dua
ini atau yang di belakangnya si Komeng, (yakni puteranya Tengku Abdul Rahman),
engkau wakilku dan lagi wasiatku jikalau aku mati si Komenglah engkau gantikan
kerajaanku.”[15].
Menurut adat istiadat pertabalan, hanya seorang sahaja putera raja yang
dilahirkan oleh permaisuri raja ditabalkan sebagai raja dengan penuh istiadat.[16]
Selain itu, seseorang Sultan yang dilantik perlu mendapat persetujuan
orang-orang besar kerajaan dan mesti bersama-sama memakamkan jenazah almarhum.
Namun, pada masa itu semasa Sultan Mahmud mangkat, Tengku Husin berada di
Pahang untuk istiadat perkahwinannya. Yamtuan Muda Raja Jaafar mengambil
kesempatan ketiadaan Tengku Husin untuk menabalkan adik baginda, Tengku Abdul
Rahman sebagai Sultan bagi kerajaan Johor-Riau-Lingga-Pahang menggantikan
almarhum ayahanda baginda.[17]
Selain itu YDM Riau berasa bimbang
akan pengaruh Sultan Hussain semakin mekar dan mampu menggangu gugat
kedudukannya. Sultan Hussain mempunyai sokongan kuat daripada pihak British.
Lihat sahaja kepada perjanjian kedua bertarikh 6 Februari 1819 fasal yang
kedua, “...dan laka kompeni Inggeris berjanji pelihara sultan itu
selama-lamanya dia duduk dekat tempat diperintah kompeni Inggeris tetapi betul
Sultan boleh mengerti kompeni Inggeris di dalam janji sahabat bersahabat ini
dan di dalam janji ini memeliharakan Sultan kompeni Inggeris tiada berjanji
masuk di dalam bicara hal Kerajaan atau pemerintah Sultan dan tiada dia janji
berperang pada lain-lain negeri dari sebab mahu mendirikan adat perintahnya.”[18]
Tambahan pula, William Farquhar sebelum ini pernah bersahabat dengan Sultan
Husin; “Maka adapun sebab di-suroh-nya tuju Singapura itu, oleh kerana Tuan
Farquhar itu sudah bersahabat dengan Tengku Long, putera Sultan Mahmud, tatkala
masa ia di Melaka juga; maka khabar-nya ku dengar ada-lah Tengku Long itu sudah
mengambil beberapa wang daripada Colonel Farquhar.”[19]
Maka perhubungan persahabatan Sultan Husin yang sangat erat dengan William
Farquhar ini sedikit sebanyak mampu mengangkat kedudukan Sultan Husin sebagai
pemerintah yang agung di Singapura dan mengganggu-gugat kedudukan baginda di
Riau.
Dokumen 1(d)
Dokumen ini menjelaskan kehadiran sebenar British
ke Singapura. Farquhar telah menjelaskan bahawa kedatangan Inggeris adalah
semata untuk berniaga, “Ini sebab hendak buat tempat berniaga serta menjaga
segala kapal-kapal Inggeris yang pergi datang berniaga ke sebelah timur
ini.”(Perenggan Pertama,Baris ke-7).Sebenarnya, apa yang ditulis oleh Farquhar
itu hanyalah untuk menjaga hati YDM Riau semata. Sememangnya tujuan Inggeris ke
Singapura adalah lebih daripada yang dinyatakan. Ini jelas kerana dalam
kronologi perjanjian antara Inggeris dengan Sultan Hussain dan Temenggung Abdul
Rahman menunjukkan Inggeris berjaya menguasai sedikit demi sedikit pentadbiran
Singapura. Sehingga akhirnya tanggal 2 Ogos 1824, Singapura terlepas terus
daripada pegangan pentadbiran Raja Melayu. Merujuk kenyataan dalam penulisan
buku karya Buyong Hj Adil, mulai pada hari itu, setelah selesai dibuat
perjanjian itu kuasa pemerintahan Singapura pun terlepas daripada tangan Raja
Melayu kepada kompeni Inggeris.[20]
Mengikut ‘Hikayat Abdullah’, lima hari selepas perjanjian itu dibuat, Residen
Crawfurd telah menyuruh orang memukul canang di merata tempat dalam Singapura
hingga ke Kampung Gelam di mana Sultan Hussain Syah tinggal dan Teluk Belangga
di mana Temenggung Abdul Rahman tinggal untuk memberitahu penduduk Singapura.
Farquhar
juga mempunyai hubungan yang baik dengan Gabenor Jeneral Benggal (Hindia Timur)
iaitu Lord Hasting. Farquhar sebelum dilantik menjadi Reseiden di Singapura,
beliau merupakan seorang Residen Inggeris yang bertanggungjawab menguruskan hal
ehwal pentadbiran Inggeris di Melaka. Hubungan yang baik ini dapat dilihat
apabila Farquhar mengikut segala arahan yang telah dikeluarkan oleh Gabenor
Jenral Benggal. Sebagai contoh, dalam bulan Ogos tahun 1818, seorang Residen
Inggeris di Melaka bernama William Farquhar telah pergi berjumpa Sultan Abdul
Rahman di Lingga. Selepas itu, ia berjumpa pula dengan YDM Raja Jaafar di Riau.
Dalam perjumpaan itu, Farquhar telah memujuk YDM dengan menghadiahkan beberapa
pucuk meriam dan kain-kain dengan mengatakan kepada Raja Jaafar bahawa orang
Belanda akan datang menyerang Riau dan meminta supaya Raja Jaafar memusuhi
orang Belanda. Setelah itu berlakulah perjanjian antara mereka pada 19 Ogos
1818, “dengan kuasa yang diberi kepadanya oleh Seri Sultan Abdul Rahman, Yang
Dipertuan Kerajaan Johor, Pahang daerah takluknya.”[21]
Kewujudan
‘serdadu’ di Singapura seperti yang dinyatakan dalam surat ini adalah kerana
mengikut arahan daripada Gabenor Jeneral Benggal. Hakikatnya, Farquhar tidak
menjelaskan sepenuhnya mengapa wujudnya serdadu itu di Singapura. Di dalam
perjanjian bertarikh 6 Februari 1819, Inggeris telah dibenarkan untuk menduduki
Singapura. Mereka dibenarkan menaikkan bendera kompeni Inggeris, membina loji
perniagaan, menempatkan tentera mereka sebagai langkah keselamatan orang-orang
Inggeris. Jelasnya di sini, walaupun Farquhar memberitahu YDM Riau di dalam
surat ini, kedatangan Inggeris hanyalah mahu berniaga dan dan tidak lebih
daripada itu, tetapi hakikatnya, Inggeris mahu mendapatkan terus pentadbiran
Singapura secara keseluruhan. Seperti yang diketahui, Pulau Singapura begitu
strategik bagi menggantikan Melaka yang sudah diserah kembali kepada Belanda
1818, dan Pulau Pinang yang semakin kehilangan pengaruhnya.
KESIMPULAN
Secara
kesimpulanya dapatlah difahami bahawa Riau adalah sebuah wilayah yang berada di
bawah empayar Johor-Riau.Di mana Riau adalah pusat pemerintahan Kerajaan
Johor-Riau pada awal kurun ke-19.Manakala Singapura pula adalah sebuah wilayah
Kerajaan Johor-Riau yang di perintah oleh seorang Temenggung yang bergelar
Temenggung Abdul Rahman yang telah dilantik oleh Yang Dipertuan Muda Riau
iaitu Pemerintah Kerajaan
Johor-Riau.British pula adalah kuasa penjajah yang sedang mencari tanah jajahan
baru di sektar Kepulauan Melayu.Orang yang bertanggungjawab menjalankan tugas
ini adalah Raffles dan Farquhar.Mereka begitu berusaha kerana kehilangan kuasa
akibat kembalinya Belanda ke Melaka selepas tamatnya perang di
Eropah.Perhubungan dengan Singapura dapat dilihat selepas British berada di
Singapura.
Tafsiran
yang boleh dibuat di sini, kedatangan British adalah berasaskan dua tujuan
penting iaitu untuk memastikan kelangsungan perniagaan kloni-kloni British di
timur dan untuk mendapatkan pengaruh.Ini kerana Singapura adalah amat penting
sebagai kawasan persingahan kapal-kapal British.Tambahan kedudukan Singapura
yang strategik di antara timur dan barat.Manakala perlantikan Tengku Long
sebagai sultan adalah satu tipu muslihat yang dilakukan British untuk bertapak
di Singapura seperti yang di lakukan ke atas Pulau Pinang.
BIBLIOGRAFI
Abdullah bin Abdul Kadir Munsi. 1966.
Hikayat Abdullah. Kuala Lumpur: Pustaka
Antara.
Ahmad Fawzi Basri. 1988. Johor 1955-1917. Pentadbiran dan perkembangannya.
Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn Bhd.
Badriyah Haji Salleh. 1999. Warkah
al-ikhlas 1818-1821. Ampang/Hulu Kelang
Selangor: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Haji Buyong bin Adil. 1972. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa
sebelum
tahun 1824. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Haji Buyong bin Adil. 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa
sebelum
tahun 1824. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
K. Ratnam. 2001. Sejarah (Malaysia,
Asia Tenggara, Asia Selatan & Asia Timur. Subang
Jaya: Pustaka Sarjana Sdn Bhd.
Rahimah Abdul Aziz. 2000. Sejarah Pembaratan Pemerintahan
Johor(1800-1945)
Suatu Analisis
Sosiologi Sejarah. Kuala Lumpur
Raja Haji Ahmad dan Raja Ali Haji (editor, Virgina Matheson). 1982. Tuhfat Al-Nafis.
Kuala Lumpur: Fajar Bakti Sdn Bhd.
Shaharom Husain. 1995. Sejarah Johor
kaitannya dengan Negeri-negeri Melayu. Kuala
Lumpur: Fajar Bakti Sdn Bhd.
[1] Haji Buyong bin Adil, 1972. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[2] Rahimah Abdul Aziz, 2000. Pembaratan
Pemerintahan Johor (1800-1945) Suatu Analisis Sosiologi Sejarah. Kuala Lumpur
[3] Raja Ali Haji Riau, 1965. Tuhfat’n
Nafis, Malaysia Publications Ltd., Singapura, hal.260
[4] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[5] Rahimah Abdul Aziz, 2000. Pembaratan
Pemerintahan Johor (1800-1945) Suatu Analisis Sosiologi Sejarah. Kuala Lumpur
[6] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[7] Haji Buyong bin Adil. 1972. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[8] Rahimah Abdul Aziz, 2000. Pembaratan
Pemerintahan Johor (1800-1945) Suatu Analisis Sosiologi Sejarah. Kuala Lumpur
[9] Abdullah bin Abdul Kadir Munsi. 1966. Hikayat Abdullah. Kuala
Lumpur
[10] Shaharom Husain. 1995. Sejarah
Johor kaitannya dengan Negeri-negeri Melayu. Kuala Lumpur
[11] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[12] Raja Haji Ahmad dan Raja Ali Haji (editor, Virgina Matheson). 1982.
Tuhfat Al-Nafis. Kuala Lumpur
[13] Ibid.
[14] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[15] Raja Haji Ahmad dan Raja Ali Haji (editor, Virgina Matheson). 1982.
Tuhfat Al-Nafis. Kuala Lumpur
[16] K. Ratnam. 2001. Sejarah (Malaysia , Asia Tenggara, Asia
Selatan & Asia Timur. Subang Jaya: Pustaka Sarjana Sdn Bhd, hal.1
[17] Haji Buyong bin Adil. 1972. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[18] Rahimah Abdul Aziz, 2000. Pembaratan
Pemerintahan Johor (1800-1945) Suatu Analisis Sosiologi Sejarah. Kuala Lumpur
[19] Abdullah bin Abdul Kadir Munsi. 1966. Hikayat Abdullah. Kuala
Lumpur
[20] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
[21] Haji Buyong bin Adil, 1980. Sejarah
Singapura, rujukan khas mengenai peristiwa sebelum tahun 1824. Kuala Lumpur
No comments:
Post a Comment