Pendahuluan
Istilah
pentafsiran sebenarnya adalah satu perkara yang tidak asing lagi dalam bidang
ilmu sejarah. Hal ini kerana, pentafsiran terhadap karya sejarah adalah perkara
yang wajib dan mesti dilakukan walau dalam apa jua bentuk situasi sekali pun
kerana tanpa pentafsiran, karya itu tidak akan menjadi pensejarahan. Dalam
Kamus Dewan, istilah pentafsiran membawa maksud perihal (perbuatan) untuk
mentafsirkan sesuatu perkara. [1]
Namun, secara umumnya tafsiran membawa pengertian menerangkan sesuatu peristiwa
sejarah dengan berdasarkan sumber-sumber yang berkaitan dengannya. [2]
Oleh
itu, pentafsiran dapat ditafsirkan sebagai penerangan, penjelasan, ulasan,
taksiran, malah kajian terhadap sesuatu keadaan, peristiwa atau kejadian yang
pernah berlaku. Selain itu, perkara yang ditafsir dalam sejarah hanyalah gejala
ataupun peristiwa yang telah pernah berlaku pada suatu ketika yang
sumber-sumber masih dapat diperoleh. [3]
Dari sudut Islam pula, pentafsiran lebih kepada usaha memahami, menerang atau
member penjelasan serta ulasan terhadap ayat-ayat suci al-quran.[4]
Manakala, pentafsiran dari sudut sejarah pula hanyalah mentafsir sesuatu
peristiwa berdasarkan sumber, kaedah dan kritikan sesuatu. [5]
Hal ini menunjukkan bahawa mentafsir sejarah
adalah lebih mudah berbanding mentafsir dari sudut Islam kerana Al-Quran tidak
boleh ditafsir sesuka hati berbanding sejarah boleh ditafsir berdasarkan sumber
yang ada tetapi setiap sejarawan bebas mentafsir. Namun, wujud juga satu
spekulasi iaitu Barat menganggap setiap pentafsiran yang dilakukan oleh
sejarawan tradisi adalah tidak bermutu dan tidak objektif serta tidak
mementingkan sumber. Oleh itu, sejarawan tradisi telah mendapat tentangan dan kritikan hebat
oleh sejarawan. Manakala, bagi sejarawan moden, Barat menganggap setiap
pentafsiran yang dilakukan oleh mereka adalah sistematik, teratur, kritis dan
mementingkan sumber dalam penulisan mereka.[6] Bagi
Barat, pentafsiran yang dilakukan berdasarkan pegangan agama adalah lemah dari
pensejarahannya kerana mereka berpegang kepada sekularisme iaitu memisahkan
ssejarah it dari sudut keagamaan.
Hal
ini menyebabkan perdebatan dan persengketaan yang timbul di kalangan sejarawan
berkaitan kebenaran sejarah adalah disebabkan pentafsiran yang tidak berbeza. Sejarawan abad ke 19 dan ke 20
mempunyai pendapat yang sangat berbeza tentang pentafsiran, secara tidak
langsung telah menghasilkan perdebatan tentang pendapat masing-masing. Pendapat sejarawan tentang pentafsiran ini
dapat dilihat dalam beberapa perbahasan sejarawan tentang pentafsiran mereka.
PENDAPAT SEJARAWAN
Setiap
sejarawan mempunyai pendangan yang berbeza tentang mencari kebenaran. Menurut
Kamus Dewan, kebenaran bermaksud perihal benar (sesuatu), sebenarnya. [7] Oleh itu, setiap ahli sejarah itu sentiasa
berada dalam pertelingkahan pendapat di antara satu sama lain, misalnya tentang
cara ataupun teknik penulisan sejarah termasuklah pengumpulan bahan-bahan,
penyesuaian, penulisan dan akhirnya menjadikannya sebagai bahan bacaan
umum dan yang paling penting setiap
sejarawan ini mempunyai pendapat tentang pentafsiran yang berbeza. Antara ahli
sejarah yang akan diketengahkan ialah J.B Bury, E.H Carr, R.G Collingwood,
Leopord Von Ranke, Carl Beaker, Garaghan, Gottschalk, Charles A.Beard, Karl
marx, Bernetto Groce, Voltaire, Herbert Butterfield, Lord Acton,G.Kitson Clark,
Burchahardt, Sartono, Husiono, Donald V. Gawronski, dan lain-lain lagi. [8]
PENDAPAT SEJARAWAN TENTANG
PENTAFSIRAN
Leopold Von Ranke
Salah
satu persoalan yang kerap mencetuskan perbahasan ialah keupayaan ahli-ahli
sejarah untuk menghasilkan ilmu yang bersifat objektif. Secara tidak langsung,
perbahasan ini melahirkan kesangsian sama ilmu sejarah ini mampu untuk
mengatasi kehebatan sains semula jadi. Menurut aliran “sejarah objektif” yang
diasaskan oleh Leopold Von Ranke pada abad ke-19, beliau berpendapat tentang
pentafsiran dalam penulisan sejarah mampu untuk menegakkan kebenaran objektif
dengan memaparkan secara tepat dan teliti dalam kejadian masa lampau. [9] Ranke secara terus terang telah menggariskan
lunas-lunas yang harus mendukung sejarah yang objektif itu dan ini jelas
diperkatakan dalam bukunya yang bertajuk The
Histories of The Latin and The Germanic Nations yang diterbitkan dalam
tahun 1824. [10]
Ranke melihat kejadian sejarah sebagai memaparkan kejadian-kejadian yang lalu
sebagaimana ia sebenarnya berlaku. Ranke juga mempunyai pendapat tentang
mencari kebenaran sesuatu itu adalah dengan berusaha untuk membuat “satu
persembahan tulen fakta-fakta” yang mesti berpandukan penyelidikan rapi ke atas
peristiwa-peristiwa lepas yang khusus dan nyata dan juga berasaskan kepada
tafsiran sumber-sumber asli itu. [11]
Selain
itu, Ranke juga pernah mengatakan bahawa untuk mentafsir sesuatu peristiwa
sejarah, sejarawan perlu berada di luar kawasan yang dikajinya yang bermaksud
setiap sejarawan perlu bersikap neutral atau tidak memihak mana-mana pihak dan
hanya perlu berdasarkan sumber ataupun fakta-fakta. Namun,pendapat ranke
tentang pentafsiran ini telah ditentang oleh banyak pihak termasuklah ahli-ahli
sejarawan yang lain dan secara tidak langsung menimbulkan perdebatan yang
hangat antara mereka.
J.B Bury
Zaman
Von Ranke yang telah menyuarakan
pendapatnya tentang pentafsiran telah
mempengaruhi ahli-ahli sejarah pada masa itu antaranya ialah J.B Bury yang
mentafsir bahawa “sejarah itu adalah
sains, tak lebih dan tidak kurang”. [12]
Apa yang dimaksudkan oleh beliau ialah kebenaran akan dapat dicari dan
diwujudkan melalui kaedah sains tersebut iaitu melalui pengamatan dan uji kaji.
Pandangan itu jelas merupakan pancaran daripada pegangan potisitivisme yang
menganggap bahawa bidang ilmu hanyalah boleh dianggap sebagai benar sekiranya
ia didasarkan kepada sains dan kaedah penyelidikannya. [13] Apabila
diteliti, pandangan ini memang boleh diterima iaitu bukan sahaja merujuk kepada
kaedah yang digunakan tetapi juga beberapa persamaan luaran beberapa unsur
dalam kedua-dua bidang tersebut.
Bagi J.B Bury, sejarawan perlulah menjadi
pemerhati kepada sesuatu peristiwa yang dikajinya. Ini adalah untuk menambahkan
lagi ketepatan kesimpulan bahawa kebenaran dapat dicari melalui usaha pengamatan dan
pengajian. [14]Pendek
kata, J.B Bury menyimpulkan bahawa kebenaran sejarah itu adalah saintifik iaitu
sejarah adalah sains. Hal ini dapat dibuktikan pada abad ke 19, mereka ingin
menjadikan sejarah itu suatu bidang yang tepat kerana terpengaruh dengan
pergerakan positivisme oleh Auguste Comte (1789-1857). J.B Bury beranggapan
bahawa kebenaran boleh diwujudkan melalui kaedah yang positif yakni yang
saintifik melalui kaedah yang positif
yakni yang saintifik bertujuan untuk mewujudkan kebenaran secara sahih serta
muthlak.
Cara
ini telah menunjukkan ahli sejarah pada masa itu mempunyai pendapat tentang
pentafsiran iaitu ahli sejarah sebenarnya berdiri di luar kejadian tersebut dan
kemudiannya menganalisanya sebagai orang luar.
[15]
Penegasan ini telah mentakrifkan bahawa sejarawan itu adalah ahli sains .
Sejarah yang saintifik ini samalah ertinya menyatakan bahawa sejarah itu
dikatakan seratus peratus objektif iaitu kebenaran boleh dibuktikan secara
saintifik dan objektif ataupun lebih tepat lagi kebenaran sains adalah juga
kebenaran sejarah. Konsep Objektif yang dikemukakan oleh Ranke dan Bury ini
cuba meniru atau menyesuaikan dengan konsep ilmu sains. [16] Namun,
apabila zaman beranjak ke abad 20 kenyataan ini telah dipersoalkan kerana
kebenaran sejarah tidak semutlak kebenaran sains. Menjelang tahun 1930,
beberapa sejarawan telah telah mula mengaitkan kesangsian terhadap penulisan
sejarah yang tepat iaitu seperti sebenarnya berlaku. Bagi mereka sejarah yang
tepat adalah sesuatu yang meustahi dicapai. Malah, pendapat Bury ini telah
dikritik hangat oleh Burchahardt yang menganggap sejarah adalah sains sebagai
suatu yang tidak wajar kerana bagi beliau sejarah itu adalah suatu bidang ilmu
yang paling tidak saintifik, namun begitu banyak yang wajar diketahui untuk
mendapatkan kebenarannya. [17]
Karl Marx
Walaupun
sejarawan ada menghasilkan penyeluruhan tetapi penyeluruhan itu tidaklah boleh
menjadi sesuatu hukum yang tepat di peringkat akhirnya. Malah, penyeluruhan
sejarah itu tidaklah boleh menjadi sesuatu peristiwa yang dikajinya dan atas
hakikatnya itu tidaklah semestinya malah tidak terpaksa diterima oleh seorang
sejarawan yang lain jika ia ingin mengkaji peristiwa yang serupa.[18]
Dalam mencari kebenaran Karl Marx mempunyai padangan terhadap pentafsiran iaitu
beliau mencari kebenaran sesuatu peristiwa dengan memandang sejarah dari sudut
kebendaan yang menekankan faktor ekonomi sebagai asas perkembangan kehidupan.
Marx menyokong penuh pandangan Ranke iaitu mencari kebenaran melalui kaedah
penelitian dan menganalisis secara kritis sebagaimana ia sebenarnya berlaku.
Kenyakinan
Marx terletak di atas dakwaannya bahawa kajian terhadap sejarah masyarakat masa
lalu itu didasarkan kepada kaedah kajian yang saintifik ; ia telah membuktikan
dengan secara kajian yang saintifik
bahawa kajian itu telah pun berlaku pada masa yang lalu. Marx
beranggapan bahawa kesejahteraan yang sempurna bagi manusia dijamin sains
kerana dengan mendasarkan perkembangan sejarah kemasyarakatan melalui peringkat
yang semakin progresif kepada ekonomi
semata-mata beliau menganggap fakta sejarah adalah sama seperti fakta sains. [19]
selain
itu, jika dilihat Marx berpendapat bahawa pentafsiran yang baik ialah memandang
sudut kebendaan dahulu. Beliau melihat pergelutan kelas antara golongan yang
memerintah dan diperintah. Contohnya, Karl Marx mentakrif Perang Vietnam dari
sudut pertelingkahan ataupun perjuangan kelas-kelas tertentu. Marx telah
menyokong Amerika dan memburuk-burukkan Vietnam kerana Amerika dianggap lebih
hebat dan mempunyai kelas yang tinggi berbanding Vietnam.
Lord Acton
Selain
Marx, pada penghujung kurun ke-19 Lord Acton iaitu merupakan pengikut Von Ranke
yang setia telah menyatakan rasa optimisnya terhadap kemungkinan tercapainya
sejarah yang saintifik dan lengkap itu.[20]
Beliau berpendapat bahawa dalam sedikit masa lagi sejarah yang lengkap bagi
setiap negara di dunia ini akan dapat dilaksanakan. Apa yang perlu ada dalam
sejarah ialah menghimpunkan fakta-faktanya dengan merujuk serta mendapatkannya
daripada dokumen-dokumen yang asli seperti yang dilakukan oleh Von Ranke dalam membuat kesimpulan.
Dalam
erti kata lain, Acton juga bersetuju dengan pendapat Ranke dalam memberi
pendapat tentang pentafsiran beliau dalam mencari kebenaran. Oleh itu, selepas
semuanya sudah terhimpun semua fakata sejarah bagi semua sejarah dalam jangka
waktu yang tertentu, maka tidak perlu lagi dikaji kerana keadaannya sudah
lengkap seolah-olah seperti lengkapnya suatu kajian dalam bidang sains tulen
yang berdasarkan kaedah ujikaji dan pengamatan ataupun kaedah yang induktif.
E.H Carr
Pada
tahun 1933, pandangan tentang pentafsiran oleh Ranke dan Bury untuk mencari
kebenaran telah ditolak dengan rasmi di Amerika Syarikat oleh tokoh-tokoh
seperti Charles A.Beard, R.G Collingwood
serta E.H Carr. Bagi Carr, sejarah adalah suatu proses interaksi yang
berterusan di antara sejarawan dengan fakta-fakta , suatu dialog yang tidak
putus-putus dan berterusan antara masa
kini dan masa lalu. [21]
Carr telah memperdebatkan perkara ini dengan luasnya dan menimbulkan keputusan
kalau sejarah mahu dianggap sebagai sains yang dimaksudkan itu maka
selebih-lebihnya hanyalah merupakan salah satu daripada sains sosial
sahaja dan bukannya sains tulen. [22]
Beliau
mentafsir begitu adalah kerana seseorang sejarawan adalah tidak mungkin akan
dapat menceraikan perasaaannya dari perkara yang ditulisnya kerana seseorang
itu merupakan sebahagian daripada masyarakat. Oleh itu, tidak akan mungkin
seseorang itu mampu bersifat neutral kerana penulis itu akan ada unsur bias
dalam diri atau unsur membela suatu pihak. Manusia mempunyai perasaan dan tidak
mampu untuk bersikap adil. Selain itu juga beliau berpendapat tentang
pentafsiran dengan menegaskan soal keobjektifan sejarah tidak boleh ditentukan
oleh ketepatan fakta tetapi kepentingannya dari sudut pentafsiran sejarawan.
Garraghan
Selain
itu, Garraghan juga menyokong Von Ranke tentang pandangan pentafsiran.
Kebenaran sejarah merupakan perkara penting dalam proses penghasilan sesuatu
kajian sejarah. Penyelidikan tidak hanya merujuk kepada penyediaan maklumat
serta pemaparan masalah sahaja tetapi ia mesti berakhir dengan terbinanya hasil
penyelidikannya yang boleh memenuhi tujuan bagi mendapatkan kebenaran atau apa
yang dikatakan objektif. Bagi Garraghan, untuk mencapai kebenaran objektif
perlu mencapai tiga peringkat proses penyelidikan. [23]
Beliau
mempunyai pendapat bahawa dalam usaha mencari kebenaran, penulisan sejarah
harus bertindak seperti seorang saintis. Dalam mempersembahkan penulisannya,
penulis sejarah harus bertindak seperti seorang orang seni yang benar-benar
berupaya menontonnya sehampir yang mungkin kepada realiti. Namun, dalam seni
penulisan sejarah, penulis itu tidak ada pilihan yang bebas, yakni tidak boleh
menulis sesuka hati dengan menggunakan beribu-ribu fakta yang ada. [24]
Louis Gottschalk
Beliau
mempunyai pandangan tentang pentafsiran
bahawa penulisan yang objektif dapat menemukan kita pada kebenaran. Gottschalk
menyatakan bahawa kebenaran mestilah berlandaskan bukti yang kukuh dan
berdasarkan kepada daya imaginasi seorang sejarawan.
Carl Beaker
Selain
itu, Profesor Carl becker dalam sebuah rencana yang berjodol “Detachment and
the Writing of History” yang diterbitkan pada tahun 1910, telah menyangkal
dakwaan aliran sejarah objektif untuk mengesan “kebenaran muthlak” dalam
hal-hal yang ditinjau itu. Sebaliknya, beliau mendakwa bahawa penulisan sejarah
hanya mencerminkan kecenderungan para ahli sejarah objektif untuk mentafsirkan
fakta-fakta atau peristiwa-peristiwa
dari sudut tujuan-tujuan mereka sendiri atau kepentingan –kepentingan
zaman mereka sendiri. [25]
Menurut Becker, fakta-fakta itu adalah hasil pemilihan yang dilakukan oleh
sejarawan sendiri yang berpandukan kepada “pengalaman peribadinya”.
Memandangkan
kepada hakikat bahawa keadaan sosial masyarakat menentukan pemilihan dan penafsiran
fakta-fakta, dan keadaan sosial ini berubah dari satu zaman ke satu zaman yang
lain, maka Becker menyatakan kebenaran sejarah bukanlah mutlak tetapi relatif. [26] Oleh
kerana tafsiran ahli sejarah mencerminkan tujuan, kecenderungan dan
prasangkanya, maka Becker berpendapat bahawa “sejarah sesuatu peristiwa adalah
tidak sememangnya hal yang serupa untuk dua orang yang berbeza’. Hakikat hal
ini, juga dapat dibuktikan dari kenyataan bahawa setiap generasi akan menulis
sejarahnya sendiri. [27]
Charles A.Beard
Di
samping itu, Prosefor Charles A.Beard menyatakan bahawa sejarah adalah
merupakan pemikiran sezaman tentang masa lampau dan mencerminkan pemikiran
sejarawan dalam masa dan konteks budayanya. Kenyataan ini telah disampaikan
pada persidangan Persatuan Sejarah Amerika dalam ucapannya berjudul “Written
History as as Act of Faith” pada 1933. [28]
Beliau langsung tidak menyokong pentafsiran yang dilakukan oleh Ranke kerana baginya
Ranke tetap mencerminkan sudut pandangan aliran sejarah konsevatif yang cuba
memepertahankan kepentingan kelas-kelas yang berkuasa di Eropah. Akibat
daripada itu, Beard telah dikecam dan akhirnya dengan nada yang keras beliau
menegakkan kebenaran hujah-hujahnya.
Misalnya,
Beard mendakwa bahawa Ranke jauh daripada menulis sejarah objektif yang
merupakan salah seorang ahli sejarah
yang paling kerap ‘berat sebelah’ yang dilahirkan pada abad ke 19.
Menurut Beard, beliau berpendapat pentafsiran yang baik untuk mencari kebenaran
bukan hanya sekadar menggunakan sumber yang lengkap kerana hakikat bahawa
sumber-sumber sejarah bukanlah lengkap. Hal ini disebabkan, banyak kejadian
sejarah yang berlaku di dunia ini tidak dirakamkan oleh saksi-saksi atau di luar
pengetahuan orang. Oleh itu, sejarawan hanya boleh mengeluarkan sekadar yang
mampu dipaparkan melalui sumber yang dicatatnya.
Sekali lagi, Beard turut menegaskan bahawa
sejarah ialah pemikiran sezaman mengenai masa lampau. Ia marupakan
hasil penulisan sejarah yang mempunyai kepercayaan, nilai-nilai atau prasangka
yang dipengaruhi oleh pengalaman zaman tertentu dan sebab itu bagi Beard, Ranke
sebenrnya tidaklah menulis sejarah objektif tetapi Cuma menulis sejarah politik
sahaja dan hanya mementingkan kepentingan kelas-kelas konservatif yang berkuasa
di Eropah. [29]Pandangan
Beard tentang pentafsiran ini amat jelas berbeza dengan pandangan Ranke dan
juga Bury. Hal ini menyebabkan Beard dan sejarawan lain sangat tidak bersetuju
dengan pendapat Ranke yang teah menyebabkan perdebatan hebat berlaku disebabkan
pentafsiran yang berbeza tentang mencari
kebenaran.
Benedetto Croce
Beliau
terpengaruh dengan konsep materialisme Sejarah Karl Marx pada awalnya tetapi
kemudiannya beliau menafikan kebenaran teori tersebut dan mengatakan bahawa
semua sejarah adalah sejarah masa kini dan sejarah adalah kisah mengenai
kebebasan.[30]
Hal ini dapat dilihat dalam penulisan beliau, terutamanya yang berbentuk
falsafah sejarah , akan dapat dilihat
beberapa teori dan pemikiran beliau mengenai sejarah iaitu sejarah
adalah kisah mengenai kebebebasan, semua sejarah adalah sejarah semasa, sejarah
tidak terbina daripada cerita-cerita tetapi daripada dokumen-dokumen. [31]
Namun,
beliau berpendapat ‘kekinian sejarah’ itu dapat dilihat daripada hakikat bahawa
tafsiran sejarawan itu sering dipengaruhi oleh nilai, keperluan dan
kepentingan, keghairahan malahan unsur bias yang wujud pada zaman sejarawan itu
sendiri. [32] Berdasarkan hakikat inilah, Croce beranggapan
sejarawan tidaklah berdaya untuk sepenuhnya tidak bersikap berat sebelah atau
objektif dalam kajiannya. Walaubagaimanapun, seseorang sejarawan itu haruslah
menyedari hakikat ini supaya ia menghasilkan karya yang seimbang yakni tidak
mengemukakan perkara yang subjektif semata-mata, tetapi haruslah memaparkan
perkara-perkara yang boleh dikira sebagai kebenaran sejarah. [33]
R.G Collingwood
Donald v. Gawronski
Sartono dan husiono
Butterfield, G.kitson Clark,
Voltaire
KESIMPULAN
Pentafsiran
sejarah merupakan satu perkara yang sangat sukar jika kita hendak menentukan
kebenaran dan ketepatannya kerana matlamat yang selalunya terhad kurang
memuaskan malahan mengecewakan. Lazimnya, seorang sejarawan akan cuba
menganalisa sesuatu perkara dengan tujuan menghampiri kebenaran, sedekat
mungkin. [34] Untuk mencari sesuatu kebenaran, kita perlu
mentafsir sumber-sumber yang asli dan membuat penyelidikan yang terperinci
terhadap fakta-fakta yang ada. Selain itu, pentafsiran yang berbeza ini disebabkan
oleh fahaman sejarawan yang berbeza dalam mencari kebenaran. Bagi golongan
objektif mereka mempunyai pandangan pentafsiran yang mementingkan penyelidikan
rapi ke atas peristiwa dan sumber yang asli.
Walaubagaimanapun,
pentafsiran subjektif juga boleh digunakan untuk mencari kebenaran kerana
gambaran yang dihasilkan melalui perasaan, fikiran manusia dan dilihat oleh
manusia walaupun berlaku bias. Pentafsiran dalam penulisan sejarah sering
berlaku subjektif kerana setiap sejarawan yang menghasilkan sejarah tersebut
mempunyai kejiwaan, perasaan dan akal fikiran yang terbatas dan sering kali
memasukkan unsur-unsur ini ke dalam penulisan mereka. Oleh itu, dapat
disimpulkan bahawa perdebatan antara sejarawan untuk mencari kebenaran adalah
disebabkan pentafsiran yang berbeza.
[1] Hajah
Norisah Bt. Baharom, 2005, Kamus Dewan Edisi
Keempat, Dewan Bahasa dan Pustaka,Kuala Lumpur, Hlm 1566
[2] Muhd.
Yusuf Ibrahim, 1986, Pengertian Sejarah :
Beberapa Perbahasan Mengenai Teori dan Kaedah, Dewan Bahasa dan Pustaka,
Kuala lumpur, Hlm 101
[3] Muhd. Yusuf Ibrahim, 2000, Ilmu Sejarah Falsafah, pengertian, dan
Kaedah, Dewan Bahasa Dan Pustaka, Kuala Lumpur, Hlm 189
[7]
Hajah Norisah Bt. Baharom, 2005, Kamus Dewan Edisi Keempat, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur,
Hlm 159
[8] Muhd.
Yusuf Ibrahim,1975, Pengertian Sejarah, Dewan
Bahasa dan Pustaka kementerian Pelajaran Malaysia, Kuala Lumpur,Hlm 20
[9] R. Suntharalingam, 1985, Pengenalan Kepada Sejarah, Maricon & Sons (M) Sdn.Bhd, Kuala
Lumpur, Hlm 119
[12] Muhd. Yusuf Ibrahim, 1975, Pengertian Sejarah, Dewan Bahasa Dan
Pustaka Kementerian Pelajaran Malaysia, Kuala Lumpur, Hlm 24
[13] Muhd.
Yusuf Ibrahim, 2000, Ilmu Sejarah
Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur,
Hlm 248
[15] Muhd.
Yusuf Ibrahim, 1975, Pengertian Sejarah,
Dewan Bahasa Dan Pustaka Kementerian Pelajaran Malaysia, Kuala Lumpur, Hlm 25
[16] Ishak
Saat, 2007, Ilmu sejarah Antara Tradisi
Dan Moden, Karisma Publications Sdn Bhd, Shah ALam, Hlm 29
[18] Muhd.
Yusuf Ibrahim, 1983, Pengertian Sejarah
Beberapa Perbahasan Mengenai Teori Dan Kaedah, Dewan Bahasa dan Pustaka,
Hlm 138
[20] Muhd.
Yusuf Ibrahim dan Mahayudin haji Yahaya, 1988, Sejarawan dan pensejarahan Tokoh
dan Karya, Dewan Bahasa dan Pustaka kementerian pendidikan Malaysia, Hlm
289
[22] Muhd. Yusuf Ibrahim, 1975, Pengertian Sejarah, Dewan Bahasa Dan
Pustaka Kementerian Pelajaran Malaysia, Kuala Lumpur, Hlm 25
[23] Ishak
Saat, 2007, Ilmu Sejarah Antara Tradisi
dan Moden, Karisma Publications Sdn. Bhd, Shah Alam, Hlm 37
[25] R.Suntharalingam,1985,
Pengenalan kepada Sejarah, Marican
& Sons(m) Sdn Bhd, Kuala Lumpur, Hlm
121
[26] Abdul
Rahman Haji Abdullah, 2003, Pengantar
Ilmu Sejarah Siri Pendidikan Jarak Jauh, Dewan Bahasa dan Pustaka
Kementerian Pendidikan Malaysia, Kuala Lumpur, Hlm 108
[27] R.Suntharalingam,1985,
Pengenalan kepada Sejarah, Marican
& Sons(m) Sdn Bhd, Kuala Lumpur, Hlm
123
[29] Abdul
Rahman Haji Abdullah, 2003, Pengantar
Ilmu Sejarah Siri Pendidikan Jarak Jauh, Dewan Bahasa dan Pustaka
Kementerian Pendidikan Malaysia, Kuala Lumpur, Hlm 108
[30] Muhd.
Yusuf Ibrahim, 1983, Pengertian Sejarah
Beberapa Perbahasan Mengenai Teori Dan Kaedah, Dewan Bahasa dan Pustaka,
Hlm 143
[31] Muhd.
Yusuf Ibrahim dan Mahayuddin haji Yahaya, 1988, Sejarawan dan pensejarahan, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian
Pendidikan Malaysia, Kuala lumpur, Hlm 305
[34] Zainal
Abidin bin Abdul Wahid, 1992, Sejarah Malaysia Pentafsiran dan Penulisan,
Penerbit Universiti kebangsaan Malaysia, Bangi, Hlm 16
No comments:
Post a Comment