PENGENALAN
Pensejarahan China adalah antara
pensejarahan terawal yang dihasilkan iaitu sejak kurun ke-15 SM.[1]
Pensejarahan awal China ini berkait rapat dengan kegiatan penilikan,
penyembahan nenek moyang dan bertenumg nasib golongan raja dan bangsawan Wangsa
Shang iaitu merupakan dinasti yang paling awal wujud di China.[2]
Walaupun terdapat pelbagai karya pensejarahan awal yang dihasilkan di China,
namun hanya sedikit sahaja sejarah awal China yang dapat diketahui oleh para
sejarawan moden disebabkan terdapat dokumen- dokumen yang berbentuk rasmi yang
menjadi rujukan Maharaja telah diberikan kawalan yang ketat.[3]
Terdapat yang lukisan atau gurisan dibuat pada bahan- bahan sekeliling yang
mudah didapati seperti buluh, tulang dan batu sehingga kertas dicipta pada
tahun 105 M. Setelah kertas dicipta, semua hasil catatan dibuat atas kertas.[4]
Dalam pensejarahan awal China ,
“Shih” bermaksud sejarah atau ahli sejarah yang menjadi pencatat dan penulis
sejarah yang masih digunakan sehingga hari ini.[5] Terdapat 2
jenis catatan di China
iaitu catatan rasmi dan catatan tidak rasmi.
Catatan rasmi merupakan catatan yang
dihasilkan oleh pegawai- pegawai kerajaan di China . Pegawai- pegawai kerajaan
ini merupakan individu yang mempunyai pendidikan pada masa itu. Hal ini jelas dibuktikan
apabila orang Cina merupakan orang pertama yang menduduki peperiksaan awam.
Contoh catatan rasmi adalah seperti penerangan kawasan yang diperintah oleh
sesuatu dinasti, hal ehwal cukai, hal ehwal keselamatan dan kegiatan kerja raya
yang terdapat di semua peringkat pusat, wilayah dan tempatan. Penulisan sejarah
rasmi hanya sah selepas disahkan oleh dinasti. Terdapat 24 kitab sejarah telah
dihasilkan sehingga awal kurun ke- 18 dan kitab yang terakhir adalah Ming- Shih
iaitu sebuah penulisan sejarah rasmi dinasti Ming. Terdapat 2 buah kitab
sejarah yang ditulis pada awal kurun ke- 20 iaitu Shin Yuan- Shih yang
merupakan sejarah baru Wangsa Yuan dan Ch’ing- Shih- Kao yang merupakan rangka
sejarah Wangsa Ch’ing.Daripada 24 buah sejarah rasmi hanya Shih Chi yang
dimulakan oleh Ssu- Ma Tan dan diselesaikan oleh Ssu-Ma Chien berbentuk sejarah
umum bagi masyarakat tradisional China,
kisah sesebuah sejarah kitab sejarah rasmi berhubung kait dengan kisah
kewujudan sesuatu wangsa menurut nilai pandangan dan fahaman rasmi kerajaan dan
penulis sejarah yang menghasilkan karya tersebut.Misalnya kewujudan Wangsa Hsin
yang ditegakkan oleh Wangsa Mang tidak diakui sah oleh kerajaan Han.Namun
begitu, terdapat juga kitab-kitab yang ditaja oleh pemerintah dan lebih mengutamakan
perkembangan institusi dan pemikiran manusia daripada riwayat Maharaja dan
jatuh bangun wangsa- wangsa ini dinamakan gaya Chi Shih- Pen- Wu iaitu
merupakan pengisian perkara dari awal hingga ke akhir.
Jenis catatan yang kedua pula adalah
catatan tidak rasmi. Contoh catatan tidak rasmi ialah adalah seperti catatan
harian, pengisahan pengalaman, rakaman salasilah keluarga, cerita dan
lain-lain. Antara catatan atau kitab awal yang berunsurkan sejarah ialah Shu
Ching atau Shang Shu yang bermaksud kitab sejarah atau kitab dokumen.[6]
Chun Ch’iu juga merupakan sebuah kitab yang berunsur sejarah yang telah ditulis
secara kronologiiaitu mengikut urutan ssuatu peristiwa . Walaupu penyampaian
kitab- kitab ini belum menepati sepenuhnya pengerian dan kehendak penulisan
sejarah namun matlamatnya digunakan dalam menggalurkan sejarah awal China ,
misanya Shih Chi yang merupakan kitab pertama zaman Han. Dalam usaha mengkaji
karya pesejarahan awal China
terdapat beberapa masalah pengkajian yang timbul pada peringkat awal. Antara
masalah tersebut ialah pengkajian terhadap rekod dan artifak China terhalang, masyarakat China terlalu berpegang kuat pada
budaya mereka misalnya mengaggap batu nisan antara benda suci.
Faktor penggalak penulisan
pensejarahan awal China
antaranya ialah terdapat fahaman dalam kalangan masyarakat China sejak lama dahulu tentang
perkaitan rapat di antara masa lampau, masa kini dan masa hadapan. Selain itu,
tradisi pemujaaan nenek moyang juga turut menjadi faktor penggalak kepda
kegiatan menulis, mencatat dan meriwayat. Kegiatan penulisan awal di China juga
turut didorong oeleh matlamat mengekalkan nama baik ibu bapa dan keluarga
disamping penubuhan jabatan atau biro sejarah, Shih- Kuan yang dikuasai
sepenuhnya oleh kerajaan semenjak zaman T’ang membuktikan secara bersungguh-
sungguh mahu menguasai, membolot dan merasmikan penulisan sejarah negeri itu.
Secara keseluruhannya, dilihat penulisan pada peringkat awal lebih kepada
penulisan satu wangsa sahaja.
Shang Shu atau Kitab Sejarah antara naskah
awal yang dijumpai selepas zaman Shang. Shang
Shu adalah sumber klasik yang utama kerana mengandungi sejarah yang lengkap
tentang dinasti Chou dan Shang. Dalam naskah Shang Shu mengandungi banyak unsur sastera, moral dan nasihat
sebagai panduan kepada pemerintahan dan politik.[7]
Karya ini mengandungi ucapan Maharaja Lu dan pemerintah terdahulu. Berdasarkan
tarikh yang terdapat dalam karya menunjukkan Shang Shu ditulis dalam zaman Zhou Barat. Satu set sumber yang
ditemui adalah teks yang menjurus kepada tarikh lepas dan tidak diketahui asal–usulnya.[8]
Kandungan Shang
Shu adalah mengenai ucapan- ucapan Maharaja Lu dan pemerintah sebelumnya.
Dalam karya tersebut terdapat lima
“Gao” atau keterangan bab yang
dinyatakan termasuk ucapan Maharaja. Lima keterangan tersebut adalah “Da Gao”, “Kang Gao”, “Jiu Gao”, “Shao Gao” dan “Luo Gao”. Dua daripadanya iaitu “Dao
Gao” dan “Jiu Gao” adalah rekod
ucapan anak lelaki King Wu dan penggantinya King Cheng (1042/ 1023-1006 sm).
Dua lagi ucapan Zhou Gong dalam “Kang Gao” dan “Lou Gao” dan satu lagi ucapan oleh Shao Gong Shi dalam “Shao Gao”.[9]
Isi-isi kandungan ucapan tersebut adalah mengenai konsep kerajaan dalam
pemerintahan, perincian laporan dalam penaklukan. Ucapan-ucapan tersebut boleh
digunakan dalam pensejarahan dan mengandungi banyak unsur linguistik. Oleh
sebab itu, Shang Shu dipelihara
sebagai penulisan teks sejarah paling tua dan ditulis oleh lebih daripada
seorang ilmuan. Karya ini juga dikenali sebagai teks “Baru” dan dijaga oleh Fu Sheng iaitu ahli akademik China
yang berpengetahuan tinggi.[10]
Karya Shang Shu ditulis dalam 29 bab.
Kaedah penulisan Shang
Shu ialah adil dan melibatkan falsafah, idea politik dan kesusasteraan.
Karya ini melihat daripada nilai-nilai bersejarah. Kitab Sejarah ini
mengandungi kira-kira 20 bab tentang sejarah Shang dan Zhou yang dibuat secara
perbandingan dengan jujur dan terdapat peristiwa sejarah yang berlaku serentak
ditulis secara menyeluruh. Hal ini termasuklah laporan, gambaran bersejarah dan
peristiwa-peristiwa penting.[11]
Kepercayaan yang menyatakan “Syurga
menolong sesiapa yang menolong diri mereka sendiri” dalam teks Shang Shu
secara mutlak telah menyifatkan Zhou Gong Dan membantah Meritokrasi dan
menyatakan bahawa pemerintahan boleh dipilih daripada sesiapa yang mempunyai
kemampuan praktikal mereka sendiri.[12]
Catatan rasmi yang seterusnya ialah Shih Chi. Ssu- ma Chien (145-90 sm) adalah ahli sejarah yang agung.
Beliau telah menulis Shih Chi atau
Rekod- Rekod Sejarah. Shih Chi adalah buku pertama sejarah umum yang pertama
mengenai China .[13]
Buku ini menjadi panduan ramai penulis sejarah selepasnya. Ssu- ma Chien iaitu
penulis terkenal pada zamannya telah menulis 30 laporan undang-undang Shang.
Kewujudannya telah dibuktikan dengan penemuan ukiran namanya atas
tulang-tulang.[14]
Dalam dinasti ini belum terdapat penciptaan kertas dan alat tulis seperti yang
terdapat pada hari ini. Oleh sebab itu ukiran dan catatan banyak dibuat di atas
tulang, kulit binatang dan daun-daun yang keras.
Selain itu, menurut “ Zhou Benji” (Asas Riwayat Zhou) menyatakan Shih Chi mengambil peristiwa yang berlaku semasa kegemilangan
pemerintahan Yao .[15]
Sebenarnya Ssu- am Chien menumpukan sepenuh hidupnya untuk melengkapkan
penulisan yang dimulakan oleh bapanya, Ssu- ma Tan. Penulisan yang dimaksudkan
ialah Shih Chi. Selepas bapanya
meninggal dunia, beliau telah menyambung usaha bapanya untuk menyiapkan Shih Chi tanpa arahan daripada sesiapa.
Penulisannya menggabungkan lima
seksyen iaitu asas riwayat/ latar belakang, berbentuk kronologi, huraian yang
panjang lebar, keturunan/ salasilah dan riwayat hidup.[16]
Kaedah penulisan yang dilakukan oleh Ssu- ma Chien ialah
beliau mengembara ke merata tempat dan melalui pengalaman yang dicatat dalam
karyanya untuk memberi gambaran yang sebenar. Selain itu juga, Ssu- ma Chien
terpaksa mencampur adukkan cerita dongeng dan mitos dalam karyanya. Hal ini
disebabkan terdapat dokumen yang telah hilang akibat peperangan dan kemusnahan
lain.[17]
Walaupun begitu, Ssu- ma Chien merupakan tokoh sejarawan yang terlalu
mementingkan kebenaran fakta dan kebenaran. Tambahan lagi, Ssu- ma Chien
menunjukkan keaslian dalam menyunting data bersejarah dan menulis dengan gaya yang berlainan.
Beliau menganggap pemerintah, raja, panglima, dan menteri sebagai pencipta
sejarah dan progresif dalam memainkan peranan mereka.[18]
Akhir sekali, Ssu- ma Chien turut memasukkan unsur- unsur moral dan politik
dalam penulisannya.
Penulisan Ssu- ma Chien mengenai sejarah awal telah
dipertingkat dan diubahsuai oleh sejarawan selepasnya. Ia diikuti oleh ahli
sejarah awal iaitu Pan Ku (92 sm) yang menulis Sejarah Dinasti Awal Han (). Han
Shu dicatat semasa dinasti Han dan menulis kebenaran tentang kegemilangan zaman
Han Shu tersebut. Han Shu adalah
kitab rasmi yang pertama dalam dinasti tersebut. Selain Han Shu terdapat kitab-
kitab lain dalam dinasti Han iaitu Hou
Han Shu (Sejarah Wangsa Han Kemudian), Nan
Shih (Sejarah Wangsa Selatan), San
Kuo Chin (Catatan Tentang 3 Kerajaan) dan Pei Shih (Sejarah wangsa Utara). Kitab- kitab ini diusahakan secara
persendirian tetapi diakui rasmi, sah dan berwibawa oleh kerajaan Tang. Ahli
sejarah tradisional muncul pada zaman Han dan berasaskan kepada Ssu- ma Chien yang
menjadi model atau ikutan pada zaman kegemilangannya.[19]
Karya Pan Ku mengandungi 13 jilid tentang riwayat
maharaja, 10 jilid tentang jadual tertib tarikh, 18 rekod perihal perjanjian
dan 79 karya tentang riwayat hidup tokoh. Kaedah penulisan Pan Ku adalah
berbentuk kronologi iaitu mengikut susunan peristiwa. Huraian bibliografi Ssu
Ma – Tan dan Pan Ku menyebabkan kemunculan idea Yin- yang iaitu merujuk
kepada pemulihan kosmologi untuk pengetahuan cakerawala dan kitaran musim
melaui ahli astrologi dan pengetahuan kalendar.[20]
Selain itu juga, Pan Ku sangat teliti
dan bersikap jujur serta objektif dalam pengendalian sumber- sumber sejarah
kerana mahu membuktikan kesahihannya. Sebagai contohnya, menurut Sejarah Dinasti Han Awal bilangan seisi
rumah dinasti Han Barat terdapat 12233062 dengan populasi keseluruhan 59594978
berdasarkan 23 laporan utama untuk 1343390 seisi rumah dengan jumlah
keseluruhan ialah 6382205.[21]
Tambahan lagi, karya Pan Ku juga berbentuk istana- centric kerana penekanan
terhadap sikap beberapa orang Maharaja China yang mengambil berat tentang
hal- ehwal empayarnya. Setiap penulisan Pan Ku dimulakan dengan latar belakang
kehidupan setiap Maharaja sejak kecil, pemilihannya sebagai Maharaja dan
diakhiri dengan kematian Maharaja tersebut.[22]
Dalam pengenalan bab- bab agama penulisan karya Shih Chi dan Han Shu
ditulis mengenai amalan tradisi dan menerima mitos pemerintahan Maharaja. Hal
ini bertujuan untuk mengagung- agungkan Maharaja tersebut sebagai pemerintah
tertinggi.
Pada zaman dinasti Tang (618- 906) banyak kemajuan dalam
bidang kesenian dan kebudayaan dapat disaksikan. Dalam dinasti ini, terdapat
skala penuh sejarah dinasti Sui iaitu Sui
Shu dan dua karya dinasti Tang iaitu Chui
Tang Shu dan Hsin Tang Shu. Dalam
karya tersebut terdapat laporan lengkap tentang Ssu Ma- Kuang dengan karyannya Tzu-Shih Tung Tien. Pada zaman Tang juga
terdapat seorang penulis paling awal yang menulis secara ensiklopedia iatu Tu
Yu dengan karyanya Tung Tien.[23]
Karya Tung Tien
berbentuk ensiklopedia yang dianggap sebagai karya sejarah institusional China
yang pertama. Pada zaman ini, para penyelidik telah meluaskan penyelidikan
sejarah, proses dokumen, catatan peristiwa sejarah dan sebagainya. Tu Yu
menulis Tung Tien dalam pelbagai
bidang seperti geografi, undang- undang ekonomi zaman awal.[24]
Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga,
ensiklopedia bermaksud buku yang ditulis dalam banyak jilid mengenai cabang
ilmu pengetahuan atau apa- apa sahaja.
Pengumpulan sejarah yang seterusnya mengandaikan dan
mewajibkan kesesuaian empayar yang normal, hanya yang teristimewa boleh
mengkritik seperti Xun Yue (A.D 148-209) atau Ssu- ma Kuang (1019-1086) melihat
keperluan fakta sejarah dalam gaya setaraf yang mementingkan aturan kronologi
dan wujud peristiwa yang menerangkan tindakan dan keputusan.[25]
Ssu- ma Kuang (1019-1086) mengetuai pembangkang dan menganjurkan kefahaman
fatalisme iaitu kehidupan ditentukan oleh takdir atau nasib. Dia percaya nasib
adalah pengawal tertinggi dalam menentukan perbezaan antara tinggi dan rendah,
kaya dan miskin, cerdik dan bodoh dan panjang dan pendek kehidupan.[26]
Ketua antara mereka dalam kehebatan pensejarahan dinasti ialah Ssu-ma Kuang
telah menulis Tzu- Chih Tung Chien
(Sejarah Ibarat Cermin).[27]
Dimana mengandungi 294 bab mengambil masa 24 tahun untuk menyiapkannya. Laporan
peristiwa bermula zaman peperangan hingga berakhir dalam zaman dinasti Zhou
Awal.[28]
Kaedah penulisan dinasti Tang adalah sangat jujur,
sejarawan memikirkan keperluan rekod politik dinasti yang agung dan
pemerintahan Maharaja dalam empayar dan memenuhi jaminan mandat dari syurga. Ia juga memerlukan rekod tindakan menteri dan
pentadbiran melalui undang- undang Maharaja. Oleh itu Ssu- ma Kuang telah
merekod semua keputusan menteri dalam pentadbiran. Beliau juga melengkapkan
kelulusan “Rekod Tepat” dalam
peristiwa “Cermin Kerajaan” di mana
undang- undang dan menteri generasi akan datang boleh membaca pengajaran yang
lepas dan akhirnya memberi contoh di mana tindakan mereka sendiri mungkin boleh
dibandingkan.[29] Setengah abad dalam dinasti Zhou Timur
dikenali sebagai musim panas dan musim luruh, diambil daripada tajuk babad
pemerintahan Lu iaitu Ch’un Ch’iu (Hikayat
atau Babad Musim Panas dan Musim Luruh) dalam tahun 722- 481SM.[30]
Menurut Laporan, Confucius atau Kung Fu- Tze adalah penulis Riwayat Musim Panas dan Musim Luruh, mengenai
politik daripada zaman hidupnya. Beliau mengumpul Riwayat Musim Bunga dan Musim
Luruh, menyelidik dan menyemak “Book
of Rites” dan “Book of Music.”[31]
Riwayat Musim Panas dan Musim Luruh
ini mengenai peristiwa yang berlaku semasa pemerintahan Lu.
Riwayat Musim
Panas dan
Musim Luruh adalah yang paling awal dan lebih kurang merupakan riwayat yang lengkap, memberi
kesan yang hebat kepada penulisan pensejarahan selepasnya. Selepas kematian
Confucius, disiplin pengumpulan sejarahnya ditukar kepada buku yang bertajuk “The Analects.”[32]
Sebenarnya, Confucius adalah orang yang terawal menggunakan “Book of Odes.” Buku ini mengandungi
lebih 300 sajak bertarikh antara 1100 SM- 600 SM. Sajak- sajaknya amat istimewa
dan lebih hebat daripada yang lain. Riwayat
Musim Panas dan Musim Luruh ini mengenai ucapan Maharaja Lu daripada 722 SM
ke 481 SM, ringkas dan padat isi kandungannya. Karya ini juga merupakan ucapan
umum atau pengucapan terbuka untuk tafsiran pensejarahan kemudian sebagai usaha
pertimbangan untuk mengenakan pengadilan moral ke atas sesuatu personaliti atau
keputusan dan amalan.[33]
Kaedah penulisan Ch’un
Ch’iu adalah ditulis secara kronologi iaitu mengikut urutan peristiwa buat
pertama kalinya. Selain itu, karya ini juga menjelaskan tentang segala
peristiwa yang berlaku dan mempunyai unsur moral, falsafah dan didaktik dalam
sejarah.[34]
Confucius juga seorang yang objektif dalam penulisannya kerana beliau sangat
menitikberatkan kesahihan dan kebenaran dalam penulisannya. Sejak Ch’un Ch’iu tamat ditulis dalam 481 SM,
pengambilan kuasa oleh Maharaja Qi menjadi simbol permulaan zaman peperangan,
melalui pemerintahannya secara tidak langsung telah mengambil tempat hingga 306 SM.
Akhirnya, pengaruh karya Ch’un Ch’iu
sangat meluas terhadap pensejarahan kemudiannya.[35]
Berdasarkan huraian
yang dijelaskan tentang pensejarahan China dalam dinasti awal didapati
terdapat dua catatan yang digunakan iaitu catatan rasmi dan tidak rasmi.
Catatan rasmi adalah catatan yang dibuat oleh sejarawan istana dan pegawai
kerajaan. Manakala catatan tidak rasmi lebih menjurus kepada catatan yang
ditulis oleh bekas pegawai dan ahli sejarah biasa. Selain itu juga, secara
keseluruhannya penulisan pada peringkat awal lebih menjurus kepada satu wangsa
sahaja. Menurut Barnes, seolah- olah sejarah itu merupakan kitaran kewangsaan
itu sahaja. Dengan kata lain, apabila sesebuah wangsa itu telah menamatkan
kitarannya, maka satu wangsa lain pula akan memulakan kitaran sejarahnya.[36]
Dalam
pensejarahan China
meliput pelbagai bidang seperti ekonomi, sosial dan politik. Terdapat juga
bidang- bidang ilmiah yang terkandung dalam pensejarahan China iaitu Geografi, Falsafah,
Matematik dan Sains. Namun begitu pensejarahan China umumnya dikongkong oleh ciri-
ciri pemerintahan, adat istiadat dan kepercayaan masyarakat Cina. Kepercayaan kaum Cina yang terlalu berpegang
kuat pada budaya mereka sehingga merasakan bahawa batu nisan adalah benda- benda yang suci sedikit sebanyak telah
menghalang ahli arkeologi menjalankan penyelidikan. Walau bagaimanapun,
pensejarahan awal China
telah “membuka jalan” kepada penulis sejarah yang seterusnya untuk dijadikan
panduan dan rujukan.
Sebagai
kesimpulannya, boleh dikatakan bahawa pensejarahan China adalah rujukan yang sangat
penting kepada ahli sejarah yang ada pada hari ini untuk menyelidik sejarah
dinasti awal china. Tanpa karya- karya yang ditulis oleh ahli sejarah pada
zaman awal tersebut, sudah pasti sejarah dinasti China masih belum terungkai
sehinggalah ke hari ini. Walaupun terdapat ahli arkeologi atau ahli sejarah
moden, kitab- kitab sejarah dinasti awal tetap merupakan sumber pertama yang
sangat penting.
.
[1] RAHIM
[2]
Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu
Sejarah dan Pensejarahan. Kuala
Lumpur , Dewan Bahasa dan Pustaka, hal
[3]
Ibid, hal
[4]
rahim
[5]
Arba’iyah Mohd Noora, 2002. Ilmu
Sejarah dan Pensejarahan. Kuala Lumpur Dewan Bahasa dan Pustaka, hal,
[6]
arbaiyah
[7] Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu Sejarah dan Pensejarahan. Kuala Lumpur , Dewan Bahasa
dan Pustaka, hal. 200.
[8] Conrad Schirokauer dan
Miranda Brown, 2006. A Brief History of
Chinese Civilization, Second Edition. Kanada, Thomson Wadworth, hal.17.
[9] Michael Loewe dan Edward L.
Shaughnessy, 1999. The Cambridge
History of Ancient China :
From The Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge University
Press, hal. 294.
[10] C.P Fitzgerald, 1976. A China , A Short Centural History,
Third Edition. New York ,
Praeger Publishers, hal. 206.
[11] Bai Shouyi, 2002, An Outline History of China . China , Foreign Language Press, hal.
59-60.
[12] Michael Loewe dan Edward L.
Shaughnessy, 1999. The Cambridge
History of Ancient China : from the Origins of Civilization to 221
B.C. United Kingdom ,
Cambridge University Press, hal. 315.
[13] Feng Lingyu dan Shi Weimin,
translated by Li Zhurun, 2004. A Glimpse
of The Chinese Culture. China ,
Intercontinental Press, hal. 20.
[14] Bamber Gascoigne, 1973. The Dynasties and Treasures of China .
New York , The
Viking Press, hal. 197.
[15] Michael Loewe dan Edward L.
Shaughnessy, 1999. Ibid, hal. 296.
[16] Conrad Schirokauer dan
Miranda Brown, 2006. A Brief History of Chinese Civilization, Second Edition.
Kanada, Thomson Wadworth, hal. 62.
[17] Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu Sejarah dan Pensejarahan. Kuala Lumpur , Dewan Bahasa
dan Pustaka, hal. 204-205.
[18] Bai Shouyi, 2002. An Outline History of China , Revised
Edition. China ,
Foreign Language Press, hal. 129-130.
[19] C.P Fitzgerald, 1976. A China , A Short Centural History,
Third Edition. New York ,
Praeger Publishers, hal. 205.
[20] Michael Loewe dan Edward L. Shaughnessy, 1999. The Cambridge History of Ancient China
: from the Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge
University Press, hal 822.
[21] Bai Shouyi, 2002. An Outline
History of China ,
Revised Edition. China ,
Foreign Language Press, hal 154.
[22] Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu
Sejarah dan Pensejarahan. Kuala
Lumpur , Dewan Bahasa dan Pustaka, hal 209.
[23] Denis Twitchett dan John K.
Fairbank, 1979. The Cambridge of China , Volume 3, Sui and Tang China , Part 1. United Kingdom ,
Cambridge University Press, hal 39.
[24] Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu Sejarah dan Pensejarahan. Kuala Lumpur , Dewan Bahasa
dan Pustaka, hal 210.
[25] Michael Loewe dan Edward L. Shaughnessy, 1999. The Cambridge History of Ancient China
: from the Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge
University Press, hal 978
[26] Bai Shouyi, 2002. An
Outline History of China ,
Revised Edition. China ,
Foreign Language Press, hal 242
[27] Conrad Schirokauer dan Miranda Brown,2006. A Brief History of
Chinese Civilization, Second Edition. Kanada, Thomson Wadworth, hal
144
[28] Bai Shouyi, 2002. An Outline
History of China ,
Revised Edition. China ,
Foreign Language Press, hal 243
[29] Denis Twitchett dan John K. Fairbank,1979. The Cambridge
History of China , Volume 3,
Sui and Tang China ,
Part 1. United Kingdom ,
Cambridge University Press, hal 39.
[30] Michael Loewe dan Edward L. Shaughnessy,1999. The Cambridge History of Ancient China
: from the Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge
University Press, hal 547.
[31] Feng Lingyu dan Shi Weimin,
translated by Li Zhurun, 2004. A Glimpse of The Chinese Culture. China ,
Intercontinentel Press, hal 102.
[32] Bai Shouyi, 2002. An Outline
History of China
Revised Edition. China ,
Foreign Language Press, hal 100.
[33] Michael Loewe dan Edward L.
Shaughnessy,1999. The Cambridge History of
Ancient China : from the
Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge
University Press, hal 972.
[34] Arba’iyah Mohd Noor, 2002. Ilmu Sejarah dan Pensejarahan. Kuala Lumpur , Dewan Bahasa
dan Pustaka, hal 201.
[35] Michael Loewe dan Edward L.
Shaughnessy, 1999. The Cambridge History of
Ancient China : from the
Origins of Civilization to 221 B.C. United Kingdom , Cambridge
University Press, hal 598.
[36] Muhd. Yusuf Ibrahim, 2000. Ilmu Sejarah: Falsafah, Pengertian dan
Kaedah. Kuala Lumpur, Dewan Bahasa dan Pustaka, hal. 40- 41.
No comments:
Post a Comment