PENGENALAN
Sebelum munculnya tamadun manusia,
kehidupan manusia di peringkat awal dikenali sebagai masyarakat prasejarah
ataupun disebut sebagai manusia Zaman Batu. Pada Zaman Batu ini, kehidupan
manusia di anggap sebagai zaman yang tidak bertamadun. Hal ini kerana, zaman
prasejarah hidup dalam keadaan primitif dan terbatas dalam segala aspek
kehidupan mereka. Zaman prasejarah terbahagi dua tahap iaitu zaman prasejarah
dan awal dan zaman prasejarah akhir. Masyarakat prasejarah yang terawal ditemui
pada zaman awal Pleistocene (Zaman Ais) dikenali sebagai Autralopiehecines[1]
di kawasan Timur dan Selatan Afrika. Selain itu, masyarakat awal prasejarah ini
berkembang dan hidup merangkumi dalam dua zaman iaitu Paleolitik dan Mesolitik.
Manusia pada Zaman
Paleolitik digambarkan mereka hidup secara berpindah randah dari satu tempat ke
satu tempat, memburu binatang, memungut hasil Manusia hidup pada Zaman
Paleolitik Akhir dan Zaman Mesolitik sekitar 50,000-10,000 B.C. dikenali
sebagai manusia Homo Sapien iaitu manusia Zaman Batu Pertengahan. Ciri-ciri
manusia-manusia zaman ini digambarkan mereka mula tinggal di gua-gua
berhampiran di tepi-tepi sungai, mereka telah menggunakan alat-alat batu
merepih yang halus daripada batu-batu sungai dan tajam untuk kegunaan pemotongan,
mula memburu, menangkap ikan dan mereka mula melukis serta mengukir di
dinding-dinding gua. Oleh yang demikian, wujud beberapa tapak arkeologi dunia
yang menggambarkan kehidupan masyarakat tersebut adalah seperti di Afrika, di
Eropah dan di China .[2]
Daripada wujudnya zaman awal ini maka semakin berkembanglah penggunaan sumber
sejarah dalam kehidupan manusia serta digunakan sebagai bahan penyelidikan
sejarah supaya memperoleh fakta yang benar.
SUMBER-SUMBER SEJARAH
Sumber sejarah mempunyai
beberapa makna bagi membolehkan seseorang itu mengetahui apa yang dimaksudkan
dengan sumber sejarah. Menurut Oxford English Dictionary, sumber atau “source”
bermaksud karya dan lain-lain yang menyediakan bukti atau rekod mengenai
apa-apa maklumat yang khusus yang bersifat tulen atau asli berkenaan sesuatu
fakta atau siri hal-hal tersebut.[3]
Hal ini bermakna, sumber merupakan bahan yang digunakan bagi mengukuhkan lagi
sesuatu pengkajian serta penyelidikan yang dilakukan ke atas sumber sejarah
tersebut. Manakala menurut Kamus Dewan, sumber pula bererti asal, punca atau
mula.[4]
Selain itu, terdapat beberapa tokoh sejarah yang menjelaskan tentang apa yang
dimaksudkan dengan sumber-sumber sejarah tersebut. Antara tokoh tersebut ialah
R.G Collingwood yang menjelaskan, sumber sebagai teks yang mempunyai kenyataan
mengenai sesuatu peristiwa sejarah.[5]
Hal ini menjelaskan bahawa sumber adalah sesuatu bukti yang membolehkan kita
mengetahui dan mempelajari sesuatu peristiwa sejarah tersebut.
Di samping itu, Muhd
Yusof Ibrahim mentakrifkan sumber sebagai sesuatu yang menjadi punca kepada
sesuatu lahiran pemikiran atau penulisan, tetapi berbeza dengan ilham kerana ia
tidaklah abstrak mahupun spontan.[6]Hal
ini kerana, sumber merupakan bahan yang boleh dirujuk kembali apabila kita
memerlukannya semula. Oleh itu, pada amnya,
sumber juga boleh diertikan sebagai kumpulan bahan rujukan bagi kegunaan
penyelidikan dalam mana-mana bidang keilmuan.[7]
Oleh yang demikian, dalam hal ini,
bukanlah sejarawan sahaja yang memerlukan sumber untuk penyelidikan tetapi
ilmu-ilmu lain juga memerlukan sumber bagi membantu membuktikan sesuatu
pentafsiran sejarah. Selain itu, pada peringkat awal sumber ialah sekumpulan
bahan-bahan yang tersimpan di tempat-tempat yang khusus seperti arkib,
perpustakaan, muzium, pejabat menyimpan rekod, istana ataupun di rumah-rumah
orang perseorangan yang ingin melakukan penyelidikan haruslah mengesan serta
mengenalpasti akan sumber-sumber yang diperlukannya.
Sumber sejarah terbahagi
kepada empat jenis sumber. Antaranya ialah sumber pertama, sumber kedua, sumber
lisan dan sumber arkeologi. Sumber pertama ini juga dikenali sebagai sumber
primer yang merupakan kumpulan sumber ataupun bahan yang boleh dirujuk tetapi
masih belum ditafsirkan.[8]
Apa yang menjadikan sumber-sumber ini sebagai sumber pertama ialah keadaannya
sendiri yang merupakan sumber yang pertama sekali mencatatkan sesuatu peristiwa
yang berlaku. Kebiasaannya catatan itu dilakukan semasa peristiwa yang berlaku
dan kadangkala dibiarkan begitu sahaja. Tetapi, ia juga diperbaiki lagi dalam
sesuatu minit mesyuarat. Manakala
menurut Abdul Rahman Hj. Abdullah sumber pertama ialah keterangan daripada
seorang saksi atau sesiapa sahaja yang terlibat sendiri dalam sesuatu perkara
yang berlaku.[9]
Hal ini kerana, ia bukanlah merupakan hasil kajian atau eksperimen terhadap
sumber-sumber yang lain malah ia menjadi bahan kajian atau rujukan di kemudian
hari. Selain itu, menurut Profesor Luis Gottchalk, dalam bukunya Understanding
History: A Primer of Historical Method, menyatakan sumber pertama adalah
sumber yang diperoleh daripada saksi-saksi dalam bentuk tulisan, catatan dan
juga saksi utama kepada sesuatu peristiwa yang berlaku.[10]
Dalam pengertian lain, ilmu sejarah merupakan sumber primer yang dikenali
sebagai sumber awalan, sumber pertama, sumber utama dan sumber sezaman.
Kebiasaannya, sejarawan memilih dokumen-dokumen asli ini sebagai sumber rujukan
kerana ia memberi maklumat yang tepat dan benar untuk diselidiki. Hal ini
disebabkan, semakin banyak kajian yang dilakukan dengan menggunakan sumber
pertama, semakin dekatlah ia mencapai kesempurnaan dan kebenaran yang bermutu
tinggi. Jika diumpamakan dengan penghasilan barang-barang perindustrian, maka
sumber pertama itu merupakan bahan mentah bagi penghasilan barang-barang
sesuatu barangan yang dihajati. Setelah bahan mentah itu diproses, barulah
hasilnya didapati dan hasilnya itu merupakan suatu hasil pemgeluaran dari
beberapa peringkat proses yang berlaku di sepanjang keseluruhan proses
pengeluaran tadi.
Menurut Louis Gottchalk
menyatakan perkataan asli boleh membawa pelbagai makna dan tafsiran yang
berbeza.[11]
Menurut beliau dengan menggunakan perkataan keaslian boleh mengelakkan ahli
sejarah membuat hujah dan tafsir yang tidak tepat. Beliau juga berpendapat
sumber boleh dikatakan sebagai asli berdasarkan kepada beberapa perkara iaitu
dari segi kandungannya yang masih baru dan dihasilkan oleh idea-idea kreatif
serta sumber asli juga tidak diterjemahkan ke bahasa yang lain dan kekal dengan
tulisan asal pada sesuatu sumber tersebut.
Selain itu, sumber
pertama merupakan sumber awal yang belum ditafsir dan sumber ini juga sukar
untuk diperoleh kerana terhad, sulit, terhapus, milik peribadi atau orang
perseorangan. Walau bagaimanapun, perkataan keaslian sumber sudah menjadi
perkara biasa dan diguna pakai oleh kalangan ahli sejarah.[12]
Penggunaan perkataan keaslian sumber oleh ahli sejarah perlu dilihat
berdasarkan kepada dua aspek iaitu apabila ahli sejarah menggambarkan sesuatu
sumber primer dalam keadaan tanpa disalin semula, diterjemahkan dan dihalusi yang
diperoleh secara terus dari penulis. Pada peringkat ini, sumber primer boleh
dikatakan sebagai sumber asli apabila sumber tersebut dilihat dari sudut asal
usul sumber. Manakala sumber primer yang dikatakan tidak asli apabila pengkaji
gagal memperlihatkan asal-usul sumber yang diperoleh tidak dalam bentuk “first-hand
source”. Hal ini menyebabkan, berlakunya masalah kekeliruan apabila ahli
sejarah membuat pentafsiran awal terhadap sumber tersebut sedangkan sumber
tersebut sepatutnya dapat memberikan maklumat yang awal merujuk kepada
persoalan-persoalan semasa penyelidikan dilakukan.
Sumber primer juga
dikatakan sebagai sumber yang telah lepas. Sumber ini merekod tentang
masyarakat pada zaman lalu.[13]
Setiap sumber pertama itu juga mempunyai perspektif yang istimewa. Tetapi
seseorang penyelidik itu juga haruslah berhati-hati dalam memilih sesuatu fakta
yang tepat. Sebagai contoh, dokumen yang dianggap sumber pertama itu juga
haruslah difahami dan diteliti agar membolehkan sumber tersebut masih dianggap
sebagai sumber asli.
Selain itu, terdapat
beberapa contoh dalam sumber pertama atau sumber primer ini. Sumber pertama ini
termasuklah bahan yang berupa dokumen, surat
rasmi, catatan, laporan, buku harian, warkah, titah perintah dan akhbar serta
majalah. Surat-surat persendirian dan koleksi peribadi juga merupakan sumber
pertama.[14]
Hal ini kerana, surat-surat persendirian kebiasaannya merujuk kepada koleksi
individu yang telah terlibat dalam pentadbiran negara dan mempunyai pelbagai
bahan simpanan mereka. Bahan-bahan tersebut mungkin terdiri dari surat rasmi, dokumen
perjanjian, diari dan bahan-bahan lain yang berkaitan dengan urusan negara. Di
samping itu, koleksi peribadi tersebut di bawah nama individu berkenaan.
Bahan-bahan yang tergolong dalam koleksi tersebut tidak semestinya bahan
sejarah. Hal ini disebabkan, ada kalanya bahan-bahan tersebut meliputi pelbagai
disiplin yang menjadi minat individu berkenaan.
Di samping itu, kebanyakan dokumen mengenai
Tanah Melayu disimpan di Pejabat Tanah Jajahan London .[15]
Sebagai contoh, surat
Perjanjian Pangkor yang ditandatangani di Pulau Pangkor di antara Raja Abdullah
di satu pihak dengan Andrew Clark di pihak yang lain pula. Manakala catatan dan
laporan oleh orang asing terutamanya oleh orang Cina, Arab, Portugis, dan juga
Belanda[16]
merupakan kumpulan sumber pertama yang sangat bernilai bagi mengkaji sejarah
empayar tersebut. Dari segi tempatan tadi, maka beberapa buah naskhah yang
merupakan peninggalannya adalah juga koleksi sumber pertama yang sangat
penting. Antaranya ialah sebuah buku sejarah yang telah banyak diperkatakan
yang asalnya berjudul Sulalatus Salatin. Sumber tulisan pula merupakan objek
yang berbentuk dan berupa. Sebagai contoh, Tamadun Sumeria terdapat tulisan
Cuneiform yang berbentuk baji. Di Mesir pula, terdapat tulisan Heiroglif yang
dibentuk di atas kertas Papyrus. Hal ini kerana, sumber tulisan yang dilakar
atau dipahat pada dinding, batu atau kulit kayu dapat membantu penyelidikan dan
sejarawan boleh mendapatkan maklumat dari sesebuah tamadun yang ingin dikaji.
Buku harian juga
merupakan sumber pertama atau primer. Buku harian ini merupakan dokumen yang
sangat peribadi sifatnya dan jarang sekali dijumpai.[17]
Sebagai contoh, buku harian tersebut ialah Jakarta Diary dari Mochtar Lubis
yang banyak memuatkan data tentang situasi masyarakat Indonesia pada masa demokrasi
terpimpin. Di dalamnya, terdapat pemikiran-pemikiran, perasaan-perasaan dan
pentafsiran tentang kejadian-kejadian serta situasi tentang sesuatu peristiwa
tersebut. Catatan harian tersebut membolehkan para sejarawan mendapatkan
sesuatu maklumat yang tepat dan benar bagi membolehkan mereka membuat sesuatu
penyelidikan. Selain itu, akhbar dan majalah merupakan salah satu daripada
sumber pertama. Akbar dan majalah baik dalam bahasa Inggeris, Melayu, Cina atau
Tamil telah merakamkan peristiwa sezaman baik pada zaman pemerintahan Britis
atau Jepun, selepas merdeka dan hingga ke hari ini.[18]
Di Malaysia, akhbar dan majalah terdapat dalam pelbagai bahasa seperti Inggeris,
Melayu, Cina, dan Tamil yang mempunyai sejarah yang panjang dan merupakan salah
satu rekod penting sejarah. Satu perkara yang jelas ialah akhbar-akhbar ini
telah merakamkan peristiwa yang meliputi aspek politik, ekonomi dan sosial.
Bagi memudahkan para penyelidik mengesan akhbar-akhbar ini ia telah dibahagikan
mengikut kategorikan Inggeris, Melayu, Cina dan Tamil. Oleh yang demikian,
penulisan akhbar dan majalah ini haruslah dititikberatkan agar segala data yang
ditulis adalah tepat dan benar serta merangkumi sesuatu peristiwa yang
benar-benar berlaku. Sekiranya sesuatu data dan fakta yang terkandung
diubahsuai, maka sumber di dalam penulisan akhbar dan majalah tersebut tidak boleh di anggap sebagai sumber pertama
mahupun sumber asli. Hal ini kerana, sumber pertama merupakan sumber yang belum
ditafsirkan dan masih dalam keadaan asli. Oleh yang demikian, para sejarawan
haruslah berhati-hati dalam memilih sumber ini sebagai bahan rujukan.
Sumber pertama atau
primer mempunyai kepentingannya dalam penggunaannya dalam ilmu sejarah.
Antaranya ialah sebagai bukti kesahihan sejarah. Hal ini kerana, sumber pertama
merupakan sumber asli dan belum ditafsirkan oleh pengkaji sejarawan. Sumber ini
juga alat yang penting kepada ahli sejarah untuk membina pentafsiran dan
pertanyaan yang boleh menyokong penulisan mereka dengan tepat.[19]
Penggunaan sumber primer ini bukan hanya menolong kita memahami dengan lebih
baik sesuatu peristiwa sejarah tetapi memberikan jawapan-jawapan kepada pertanyaan
dan persoalan yang telah lepas. Selain itu, penggunaan sumber primer oleh ahli
sejarah dapat menjelaskan tentang kebenaran sejarah dari sudut keabsahan dan
ketepatan fakta sejarah.[20]Ahli
sejarah juga dapat menghasilkan penyelidikan dan penulisan sejarah yang
berkualiti dan baik. Sumber pertama ini boleh memberikan penghayatan kepada
seseorang tentang sejarah serta memberi kesedaran bahawa sumber primer tersebut
penting sebagai bahan rujukan. Hal ini disebabkan, para penyelidik perlu
mempunyai matlamat utama untuk mencapai ketepatan dalam penyelidikan yang
dilakukan.[21]
Ketepatan merupakan ciri yang tidak boleh disangkal dalam penyelidikan sejarah.
Hal ini kerana, sumber pertama mengekalkan lagi keobjektifan dalam penulisan
sejarah agar tidak diselewengkan untuk dijadikan bahan rujukan pada masa akan
datang.
Sumber kedua atau sumber
sekunder juga merupakan sumber sejarah yang penting. Sumber kedua ini ialah
kajian-kajian ataupun penulisan-penulisan yang telah dilaksanakan oleh
seseorang mahupun sesuatu kumpulan, tentang sesuatu peristiwa, tokoh-tokoh dan
sebagainya. Kajian-kajian tersebut berdasarkan kepada sumber pertama.[22]
Menurut amalan-amalan ilmiah pada hari ini, penghasilan sesuatu sumber kedua
itu haruslah melalui suatu tatacara atau kaedah penyelidikan yang teratur
supaya hasilnya akan merupakan suatu hasil yang boleh diterima kebenarannya.
Selain itu, menurut Arba’iyah Mohd Noor, sumber kedua ini ialah ibarat tulisan
atau buku yang ditulis oleh sejarawan tentang sesuatu tokoh, sesuatu sumber
lain dan sebagainya.[23]
Sumber kedua ini juga merupakan sumber-sumber sejarah yang telah diproses,
ditafsir dan dinilai oleh ahli sejarah daripada bentuk sumber primer kepada
bentuk sumber sekunder.[24]
Louis Gottchalk dalam bukunya Understanding History: A Primer of Historical
Method menyatakan sumber sekunder adalah sumber yang berbentuk catatan yang
diperoleh daripada sesiapa sahaja yang bukan saksi iaitu seseorang yang tidak
hadir semasa kejadian itu berlaku.[25]
Sumber sekunder juga dikenali sebagai sumber kedua dan sumber bukan sezaman.
Ahli sejarah selalunya akan mencari sumber kedua yang boleh dipercayai sebagai
bahan rujukan supaya mereka dapat
memahami dan menyesuaikan sumber primer yang akan digunakan.
Sumber sekunder atau
kedua ini mempunyai beberapa cirri-ciri menarik yang perlu. Ianya merupakan
sumber mentah yang telah diproses oleh ahli sejarah semasa melakukan
penyelidikan dan penulisan sejarah sama ada dalam bentuk teks ataupun buku-buku
rujukan.[26]
Pada peringkat ini, ahli sejarah akan menemukan fakta-fakta yang telah
ditafsirkan, dianalisis dan dibuat pertimbangan bagi menentukan kesejarahannya
tentang sesuatu peristiwa. Selain itu, sumber kedua atau sekunder ini merupakan
sumber yang sudah diterjemahkan kepada bahasa Malaysia . Satu lagi sifat sumber
sekuder iaitu sumber ini sudah dibuat tafsiran oleh ahli sejarah semasa mereka
menjalankan kajian. Oleh itu, ramai pengkaji menjadikan sumber sekunder sebagai
teks rujukan dan sumber maklumat kedua yang diperoleh.
Di dalam sumber kedua,
terdapat beberapa contoh yang boleh didapati dalam penggunaan sumber tersebut.
Antaranya ialah buku-buku, majalah dan juga akhbar, latihan ilmiah, tesis,
karangan mahupun esei yang menganalisis sesuatu isu yang penting. Sebagai
contoh, bagi sejarah tanah air pada zaman Melaka, penulisan sarjana Barat
seperti A History of the Peninsular Malaya oleh R.J Wilkinson bolehlah
dirujuk sedikit sebanyak tentang sumber tersebut.[27]
Selain itu, karya-karya sastera atau novel-novel sejarah juga merupakan sumber
kedua.[28]
Tetapi, penulisan daripada sumber tersebut tidak dapat diterima sebagai
pengertian sejarah yang sepenuhnya. Oleh sebab itu, sumber tersebut haruslah
diamati dengan teliti jika kita ingin menggunakan atau menerimanya sebagai
suatu sumber rujukan yang baik. Antara sebabnya ialah penulisan demikian
ternyata merupakan hasil-hasil karya yang mencampuradukkan unsur-unsur
kesusasteraan dengan sejarah.[29]
Ia juga sering mengandungi motif subjektif mahupun motif dalam diri yang
tertentu. Misalnya, Darus ahmad di dalam bukunya Raja Ali Haji, Pahlawan Terbilang. Walau
bagaimanapun, bukanlah bererti karya demikian tidak mempunyai fungsi dan
kegunaannya ataupun tidak terpakai langsung. Malah ia juga memberikan teladan
dan pengajaran kepada pembacanya. Oleh itu, pada dasarnya karya seperti itu
boleh digunakan sebagai sumber rujukan kedua, tetapi penggunaannya haruslah
dengan penuh hemat, teliti dan syak wasangka.[30]
Penulisan yang dihasilkan pada kurun ke-18 dan ke-19 seperti Tuhfat Al-Nafis
juga digunakan sebagai sumber kedua. Terdapat beberapa ahli sejarah menggunakan
karya tersebut sebagai rujukan dan terdapat ahli sejarawan yang beranggapan
mempunyai ketepatan dan kebenaran sejarah dalam sumber tersebut.[31]
Akan tetapi, perlu diambil kira tentang sesuatu keobjektifan di dalam penulisan
tersebut. Hal ini disebabkan terdapat beberapa unsur bias dalam penulisan karya
tersebut. Teks Tuhfat Al-Nafis dianggap menarik disebabkan penulis
menceritakan tentang asal usul dan watak Raja Kecik serta menceritakan tentang
asal usul Raja Bugis di Mengkasar, bagaimana Sultan Mahmud Johor dibunuh,
adakah semasa sedang berwuduk menurut naskhah Riwayat-Terengganu itulah yang
menjadi minat ahli sejarah.[32]
Oleh yang demikian,
terdapat kepentingan terhadap penggunaan sumber kedua atau sumber sekunder.
Antaranya ialah berfungsi sebagai bahan rujukan yang telah diproses dan
mengalami perubahan secara fizikal iaitu daripada berbentuk fakta-fakta mentah
kemudiannya digunakan untuk menghasilkan penulisan sejarah dalam bentuk jurnal,
artikel dan buku.[33]
Sumber sekunder penting dalam membuat kajian, mahupun pandangan sekali lalu,
sedikit sebanyak menggambarkan tentang pandangan seseorang pengkaji itu
terhadap perkara dan juga terhadap alam persekitaran masa lalu yang dikajinya.
Kadangkala pandangannya itu melambangkan pandangan rasmi masyarakat ataupun
pemerintah sezamannya ataupun budaya serta sikap yang cuba dipaksakannya terhaddap
perkara yang dikajinya seperti halnya dengan apa yang dilakukan oleh beberapa
orang pentadbir British yang dinyatakan.[34]Selain
itu, sumber kedua ini boleh memberikan gambaran sebenar kepada ahli sejarah
tentang sesuatu peristiwa yang ditulis kerana telah ada orang yang terdahulu
mengkaji tentang peristiwa tersebut. Pada kebiasaannya, ahli sejarah akan
berhati-hati dengan sumber sekunder apabila mereka membuat analisis secara
kritikal. Hal ini kerana, ahli sejarah cuba mengelakkan berlakunya
kesilapan terhadap kajian yang mereka lakukan. Di samping itu, sumber sekunder
dapat memberikan lain-lain data dalam bentuk bibliografi iaitu pengkaji lain
dalam menghasilkan sesuatu karya.[35]
Menerusi sumber kedua atau sumber sekunder ini ahli sejarah cuba mendapatkan
petikan dan keterangan untuk digunakan sebagai bahan dalam pnyelidikan dan
penulisan mereka. Peristiwa sejarah yang ditulis dengan baik akan dapat
mendedahkan kepada pembaca bukan hanya peristiwa masa lampau tetapi juga
mengenai peristiwa masa kini. Selain itu, perkara yang paling ialah
pengkaji-pengkaji tempatan harus bijak dalam mentafsir segala sumber yang
diperoleh[36]
bagi memastikan sumber kedua atau sumber sekunder ini boleh digunakan sebagai
bahan rujukan yang telahh ditafsirkan daripada sumber pertama.
Sumber lisan juga
tergolong dalam sumber-sumber sejarah. Sumber lisan merupakan kejadian-kejadian
yang baru yang masih terakam dalam ingatan seseorang. Data lisan seperti ini
dapat dicapai melalui dua jalan iaitu melalui saksi mata yang paling dekat
dengan kejadian dan kedua melalui saksi perantara.[37]
Sumber lisan juga dikenali dengan istilah tradisi lisan iaitu maklumat-maklumat
tentang kejadian sejarah yang disebarkan dari mulut ke mulut, saksi perantaraan
yang tidak dikenali kecuali saksi yang menghubungkan maklumat itu kepada
pendengar.[38]
Ini bermakna sumber lisan ini merupakan pertuturan oleh penyaksi iaitu saksi
ataupun tokoh dalam sesuatu peristiwa.
Sumber lisan ini boleh
didapati daripada temuduga dan wawancara dala bentuk rakaman.[39]
Mereka yang terlibat dalam peristiwa tersebut akan memberikan maklumat asal
mengenai peristiwa yang dialami oleh mereka. Jika seseorang yang terlibat
tersebut memuatkan maklumatnya ke dalam pita rakaman atau perakam suara, maka
itu juga boleh dianggap sebagai sumber pertama. Tetapi jika mereka menulisnya,
maka ia menjadi sumber pertama yang bertulis dan bukan lisan lagi. Manakala
bagi sumber lisan dalam kategori kedua pula adalah maklumat daripada mereka
yang tidak menyaksiakan atau terlibat dalam sesuatu peristiwa yang diterangkan.[40]
Walau bagaimanapun, proses temubual hendaklah mengambil kira latar belakang,
kewibawaan seseorang serta mengetahui sejauhmanakah seseorang tersebut
mengetahui tentang sesuatu peristiwa. Seseorang penyelidik yang hendak mencari maklumat
melalui sumber lisan perlu arif tentang jenis dan kaedah mendapatkan sesuatu
keterangan yang benar.[41]
Sumber lisan juga berkaitrapat dengan tradisi sastera rakyat seperti mitos,
lagenda dan puisi. Sasterawan yang mendapat atau menggunakan sumber ini harus
bijak memilih, mentafsir dan membandingkan fakta bagi mendapatkan kebenaran
sesuatu maklumat. Proses ini dilakukan kerana terdapat kelemahan sesuatu
maklumat. Proses ini dilakukan kerana terdapah yang kelemahan pada sumber ini
terutama apabila wujudnya unsure tokok tambah yang bercampur dengan unsur
dongeng, mitos dan lagenda.
Terdapat beberapa
menjelaskan lagi sumber lisan tersebut. Antaranya ialah keterangan hidup
seseorang pada masa pendudukan Jepun. Dengan syarat dia menyaksikan sendiri
peristiwa itu berlaku dan mengambil kira tentang pengalaman peribadi seseorang
itu.[42]
Sumber ini membantu memberikan gambaran yang jelas tentang pendudukan Jepun ketika
itu. Misalnya keganasan, kerakusan mahupun kekejaman yang berlaku pada zaman
tersebut. Selain itu, dengan perkembangan teknologi dan telekomunikasi yang
pesat, sumber lisan ini mengambil bentuk audio-visual iaitu melalui alat
pandang dengar seperti radio, kaset, video, filem, televisyen dan sebagainya.[43]
Misalnya, dalam konteks masa kini, Cable News Network (C.N.N) telah membuka
lembaran sejarah baru dengan bertindak sebagai perakam peristiwa-peristiwa
penting di dunia, tepat sebagaimana berlakunya peristiwa-peristiwa itu. Dengan
itu kejadian-kejadian penting dalam sejarah kontemporari seperti Perang Iraq-Amerika
atau kejatuhan Soviet Union dan Bosnia Herzegovina, semuanya itu dapat
diketahui melalui wartawan-wartawan CNN yang turut berada di tengah-tengah
kancah peristiwa yang dilaporkannya itu.
Sumber lisan juga
mempunyai kepentingannya dalam ilmu sejarah. Hal ini kerana, sumber lisan
merupakan sumber terawal dan tertua dalam sejarah terutamanya mengenai
peristiwa sejarah yang tidak mempunyai rekod rasmi atau catatan mengenainya.
Sumber lisan ini membolehkan seseorang mendengar sendiri maklumat sebenar yang
diberikan oleh tokoh-tokoh seperti Dato’Onn Jaafar, Tuanku Abdul Rahman Putra
Al-Haj, Tun Abdul Razak dan beberapa orang yang lain dalam hal penubuhan dan
perkembangan parti UMNO dari sejak tahun 1946 sehinggalah Tanah Melayu mencpai
kemerdekaan pada tahun 1957.[44]
Selain itu, sumber lisan juga dianggap sebagai sumber alternatif kepada sumber primer dan sumber sekunder dalam
penulisan sejarah. Oleh yang demikian, para penyelidik haruslah menjadi
pendengar yang sabar dan tenang apabila wujudnya keadaan yang sedemikian. Hal
ini disebabkan untuk membolehkan seseorang ahli sejarawan mendapatkan sumber
yang sahih dan benar agar sumber lisan ini dapat digunakan bagi mengukuhkan
lagi sesuatu fakta sejarah. Para penyelidik
juga haruslah mendengarkan semula pita rakaman sambil membuat transkripnya dan
kemudiannya memohon respoonden menandatangani transkrip tersebut.[45]
Dalam kajian sejarah,
kedudukan lisan merupakan suatu bidang yang memainkan peranan yang tersendiri
pada masa kini. Sumber ini merupakan testimoni orang yang terlibat, baik dengan
mengalami atau menyertainya ataupun melihat dan menjadi saksi dalam
peristiwa-pwristiwa tertentu. Melalui proses temubual mereka yang terlibat atau
melihat dan mendengar tentang sesuatu kejadian itu, kemungkinan masalah berat
sebelah dalam menjalankan sesuatu penyelidikan itu dapat dikurangi atau tidak
dapat dihapuskan sama sekali.[46]
Sumber arkeologi juga
merupakan sumber sejarah dan penggunaannya dalam ilmu sejarah adalah begitu
penting. Arkeologi merupakan kajian yang melibatkan dua aspek iaitu pertama
dari sudut material kebudayaan dan kedua kemanusiaan dan lingkungan.[47]
Sumber ini merupakan satu disiplin yang jelas menunjukkan bahawa manusia
ditafsir aspek kehidupannya berasaskan kepada hasil tinggalan material dengan
tumpuan kepada kesan pembuatan. Selain itu, sumber arkeologi ini juga dikatakan
sebagai alat-alat warisan seperti perhiasan rantai, gelang, manik, tiang ukiran
dan senjata.[48]
Di samping itu, sumber
arkeologi ini juga ditakrifkan oleh beberapa tokoh sejarawan. Antaranya ialah
Leonard Cottrell menyebut arkeologi adalah kajian terhadap apa sahaja yang
dihasilkan oleh manusia dan ia akan memperjelaskan mengenai dirinya dan juga
perkembangan budaya yang wujud sezaman dengannya. Manakala A. Haviland pula
berpendapat bahawa arkeologi merupakan disiplin yang termasuk ke dalam bidang
antropologi dan kajian mengenai dengan kehidupan manusia.[49]
Sementara pengertian arkeologi yang ditafsirkan oleh Kamus Dewan bahasa dan
Pustaka pula menjelaskan suatu kajian secara saintifik mengenai sesuatu
kebudayaan dengan penumpuan terhadap zaman prasejarah dengan menggunakan kaedah
penggalian dan menganalisis dan menghuraikan data-data peninggalannya.[50]
Sumber arkeologi ini terdapat dalam pelbagai bentuk dan rupa seperti bangunan,
monumen, batu nisan dan seramik. Selain itu, arkeologi merupakan suatu kajian
tentang masa silam manusia. Ilmu ini juga merupakan susunan kaedah penyelidikan
masa lalu bagi menggambarkan data-data yang diperoleh dan latihan akademik
serta orientasi teori ahli arkeologi.[51]
Ahli-ahli arkeologi ini mengkaji kerja-kerja manusia kuno, artifak-artifak
mereka iaitu barang buatan manusia dan tempat-tempat kegiatan dan petempatan
manusia tersebut.
Sumber
arkeologi dikategorikan kepada tiga jenis sumber. Antaranya ialah artifak,
ekofak dan feauture. Sumber artifak ialah alatan yang dihasilkan oleh manusia
dan digunakan untuk tujuan memenuhi dan membantu dalam menjalani kehidupan sehari-hari.
Usaha penyelidik mendapatkan keterangan dari sumber bertulis membantu para
penyelidik mendapatkan sumber artifak atau sumber berbentuk fizikal.[52]
Sebagai contoh, artifak ialah seperti alatan batu, kapak genggam, kapak batu,
beliung batu, tembikar tanah, gelang batu, alatan chopping dan chopper
dan pisau batu tembeling. Manakala sumber ekofak ialah sesuatu yang bukan
hasil atau dibuat oleh manusia tetapi dapat menjadi petunjuk bahawa pernah
wujud adanya kehidupan manusia. Sumber ekofak terdiri daripada fosil, tulang,
kerangka manusia, polen tumbuhan, sisa pembakaran dan arang. [53]Sumber
feature pula sesuatu yang berada di permukaan tanah atau di bawah permukaan
tanah dan sekiranya diubah atau dipindahkan tanpa rekod yang rapi maka akan
memusnahkan data yang sedia ada. Sumber ini terdiri daripada struktur bangunan,
nisan, benteng perkotaan, asas pelapik tiang, bendul pintu dan bekas pembuangan
sampah purba.[54]
Di dalam sumber arkeologi juga terdapat beberapa contoh bagi membolehkan para
pengkaji melakukan penyelidikan terhadap sesuatu sumber tersebut. Menurut
Philon dalam buku Abdul Rahman Haji Abdullah, contoh sumber arkeologi yang
terbaik ialah seperti Tujuh Benda Ajaib di Dunia iaitu pyramid di Mesir, Taman
Tergantung di Babylon, Patung Zeus di Olympia, rumah berhala Artemis di
Ephesus, makam di Halicarnassus, patung besar di Rhodes dan rumah api di
Iskandariah.[55]
Memang antara ketujuh-tujuh benda ajaib itu Cuma pyramid di Mesir sahaja yang
masih gagah bertahan, sedangkan yang lain-lainnya hancur ditelan zaman.
Bagaimanapun, ia menandakan kemajuan teknologi purba yang tinggi sehingga
sanggup membina bangunan-bangunan yang begitu canggih. Misalnya, pembinaan
pyramid itu sendiri bukan sahaja memerlukan tenaga buruh yang tidak terbilang,
bahkan juga memerlukan kecerdasan matematik yang tinggi untuk merangka dan
menyempurnakannya.[56]
Selain itu, candi-candi yang ditemui di Kedah menggambarkan bahawa telah wujud
pengaruh Hindu dalam masyarakat zaman silam. Dengan terjumpanya candi-candi ini
maka menguatkan lagi bukti bahawa orang Hindu atau masyarakat zaman silam yang
telah mula bertapak di Kedah pada kira-kira abad ke-11 apabila Kedah ditakluk
oleh Kerajaan Cola dari India Selatan.[57]
Contoh sumber arkeologi daripada warisan dari pengaruh Islam pula ialah seperti
masjid, perhiasan pada makam dan batu nisan. Terdapat juga kod undang-undang
ditulis pada batu seperti Batu Bersurat di Terengganu.
Sumber
arkeologi mempunyai kepentingannya dalam sumber sejarah, Sumber arkeologi ini
boleh membantu ahli sejarah dalam usaha mengumpul maklumat sejarah serta
membolehkan ahli sejarawan menganalisis dan mengkaji sesuatu bahan peninggalan.[58]
Selain itu, sumber ini juga dapat melihat kesinambungan budaya dan struktur
perkembangan masyarakat sezaman dengannya. Contoh yang paling ketara adalah di
Gua Gunung Runtuh. Jumpaan manusia Perak Man yang disertai dengan bekal bubur
seperti alatan batu, sisa daging binatang dan hamparan kulit siput di samping
kedudukan rangka ini dalam keadaan melentur di anggap mempunyai keistimewaan
tersendiri.[59]
Sebenarnya bidang arkeologi ini banyak membantu sejarawan kerana budaya sesuatu
bangsa yang wujud di sesuatu kawasan terlalu singkat.[60]
Oleh itu, agak sukar bagi mereka untuk menentukan tempoh sebenar bahan-bahan
yang telah ditemui. Arkeologi bukan sahaja dapat membantu sejarawan dalam
bidang sejarah tetapi turut juga memberi sumbangan yang penting dalam bidang
antropologi.[61] Walaupun
perkara utama yang dikaji berbeza antara kedua-dua disiplin ilmu ini, namun
arkeologi adalah sebahagian dan tambahan kepada antropologi. Hal ini kerana,
hasil pengkajian arkeologi bukan sahaja menerangkan tentang jumpaan-jumpaan
bahan sejarah tetapi terdapat juga percubaan menerangkan perkembangan hubungan
manusia dengan manusia lain, pencapaian mereka serta maklumat budaya yang
wujud. Di samping itu, dalam kes-kes tertentu, sejararawan boleh dan sering
mendapatkan bantuan daripada pakar dalam bidang lain demi menentukan umur atau
sesuatu bukti sejarah. Manakala bagi tarikh berlakunya sesuatu kejadian
sejarah, nama seseorang tokoh, kewujudan sesuatu produk, bahan atau artifak di
sesuatu era yang lampau hanya merupakan maklumat asas untuk digunakan oleh para
sejarawan bagi membantunya menggambarkan atau menceritakan sesuatu peristiwa
atau era silam.[62] Pengetahuan
ahli sejarah tentang sumber amat penting supaya mereka dapat memilih,
mengkelaskan dan menggunakan sumber secara sistematik. Menerusi cara ini ahli
sejarah dapat menghasilkan penyelidikan dan penulisan yang berkualiti dan
mencapai kebenaran sejarah.[63]
Selain
itu, ahli arkelogi masa kini mengkaji lebih daripada sumber artifak. Hal ini
dapat membolehkan para ahli arkeologi mengkaji cara masyarakat awal berkembang
dan tamadun terbentuk dalam proses yang kompleks, dinamik, dan berubah-ubah
serta dipengaruhi oleh pelbagai faktor persekitaran, hubungan dengan yang lain,
pertambahan populasi dan keperluan yang berubah.[64] Arkeologi telah berkembang menjadi subjek
yang mementingkan ketepatan dan memerlukan pelbagai disiplin sains bagi
mengkaji manusia awal. Semuanya berdasarkan pentafsiran terhadap sebarang bukti
yang ada. Hal ini kerana, kebiasaannya tinggalan budaya manusia yang tahan lama
supaya dapat dibuat kesimpulan bagi aspek abstrak dan tidak ketara tentang
kehidupan manusia seperti kepercayaan dan pengaruh budaya.
KESIMPULAN
Sebagai
rumusannya, sumber bagi penulisan sejarah berbeza dengan penulisan karya
kreatif. Hal ini kerana, penulisan sejarah memerlukan sumber sejarah yang
sahih. Tanpa sumber sejarah, sejarawan tidak berupaya menghasilkan
pensejarahannya. Sumber sejarah ini sangat penting dalam kajian atau
penyelidikan sejarah. Dalam usaha untuk menghasilkan sesuatu karya sejarah,
seseorang sejarawan itu mestilah berusaha mendapatkan sumbernya, kemudian
memilih sumber tersebut tetapi bukan memilih mana-mana yang sesuai untuk
digunakannya tetapi mana-mana yang ada kaitan sama ada secara langsung ataupun
tidak langsung dengan peristiwa yang dikajinya.[65]
Sumber tersebut haruslah dikaji serta dianalisis sumbernya itu untuk
mendapatkan fakta dan seterusnya untuk membolehkannya melakukan penulisan serta
membuat tafsiran terhadap peristiwa yang berkenaan. Hal ini kerana, dengan
adanya sumber sejarah yang tepat ini boleh membuktikan keobjektifan sesuatu
fakta sejarah. Hal ini disebabkan sejarah terdiri daripada sekumpulan
fakta-fakta yang telah diteliti dan dipastikan.[66]
BIBLIOGRAFI
Abdul Rahman Haji Abdullah, Pengantar
Ilmu Sejarah, Universiti Sains Malaysia : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1994.
Akram Fouad Khater, Sources in
the History of the Modern Middle East ,
New York :
Houhton Mifflin Company, 2004.
Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002.
Bala,B, Penyelidikan dan
Penulisan Sejarah, Selangor: Pusat Pengajian Jarak Jauh Universiti Kebangsaan Malaysia , 2000.
Carr,E.H, Apakah Sejarah, Kuala Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka, 1998.
Collingwood,R.G, Idea Sejarah (terj.Muhd
Yusof Ibrahim), Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1985.
Dudung Abdurrahman,M.Hum, Metode
Penelitian Sejarah, Jakarta :
Logos wacana Ilmu, 1999.
Hawker,S, Little Oxford
Dictionary and Thesaurus, New York : Oxford University Press, 1998.
Kamus Dewan, Edisi Keempat, Kuala Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka, 2005.
Khoo,K.K, Pensejarahan Melayu
Nusantara, Kuala Lumpur :
Teks Publishing Sdn. Bhd,
1998.
Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1985.
Raja,S.S, A Guide To Historical
Sources at The University
of Malaya , Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004.
Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma
Publications Sdn. Bhd, 2004.
Qasim Ahmad, Karya
Sejarah:Pendekatan dan Persoalan, Kuala
Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka, 2000.
Wong,D.T, Sejarah Sumber dan
Pendekatan, Kuala Lumpur :
Universiti Malaya, 2006.
Zuraina Majid, Archaeology in Malaysia : Centre For Archaeological Research
Malaysia ,
Universiti Sains Malaysia ,
2003.
[1] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004,
hlm. 2.
[2] Ibid.
[3] Sara Hawker, Little Oxford
Dictionary and Thesaurus, New
York : Oxford University Press, 1998, hlm. 983.
[5] R.G Collingwood, Idea Sejarah (terj.
Muhd Yusof Ibrahim), Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1985, hlm. 348.
[6] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1985,
hlm. 348.
[7] Ibid.
[8] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997, hlm. 155.
[9] Abdul Rahman Haji Abdullah, Pengantar
Ilmu Sejarah, Universiti Sains Malaysia : Dewan Bahasa dan Pustaka,
1994, hlm. 74.
[10] Rozeman
Abu Hassan, Mengenali dan Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma
Publications Sdn. Bhd, 2004, hlm. 18.
[12] Ibid.
[13] Akram Fouad Khater, Sources In
The History Of The Modern Middle East, New York : Houghton Mifflin Company, 2004,
hlm. 1.
[14] Sivachandralingam Sundara Raja, A
Guide To Historical Sources at The University
of Malaya , Selangor:
Karisma Production Sdn. Bhd, 2004, hlm. 57.
[15] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah ,Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 156.
[17] Dudung
Abdurrahman,M.Hum, Metode Penelitian Sejarah, Jakarta : Logos Wacana Ilmu, 1999, hlm. 34.
[18] Sivachandralingam Sundara Raja, A
Guide To Historical Sources at the University of Malaya, Selangor: Karisma
Production Sdn.Bhd, 2004, hlm. 41.
[19] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications
Sdn.
Bhd, 2004, hlm. 18.
[21] Bilcher Bala, Penyelidikan dan
Penulisan Sejarah, Selangor: Pusat Pengajian Jarak Jauh Universiti Sains Malaysia , 2000,
hlm. 38.
[22] Muhd
Yusof Ibrahim, Ilmu Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa
dan Pustaka, 1997, hlm. 157.
[23] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlm. 51.
[24] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004,
hlm. 24.
[25] Ibid.
[27] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 158.
[28] Http://members.tripod.com/nabirx/1014.htm.
[29] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 159.
[31]
Profesor Khoo Kay Kim, Pensejarahan Melayu Nusantara, Kuala Lumpur : Teks Publishing Sdn. Bhd, 1998,
hlm. 351.
[32] Ibid.
[33] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004,
hlm. 25.
[34] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 158.
[35] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004,
hlm. 26.
[36] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlm. 53.
[37] Dudung Abdurrahman,M.Hum, Metode
Penelitian Sejarah, Jakarta :
Logos Wacana Ilmu, 1999, hlm. 37.
[38] Ibid.
[39] Http://members.tripod.com/nabirx/1014.htm.
[40] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 161.
[41] Bilcher Bala, Penyelidikan dan
Penulisan Sejarah, Selangor: Pusat Pengajian Jarak Jauh Universiti
Kebangsaan Malaysia ,
2000, hlm. 55.
[42] Muhd
Yusof Ibrahim, Ilmu Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa
dan Pustaka, 1997, hlm. 162.
[43] Abdul Rahman Haji Abdullah, Pengantar
Ilmu Sejarah, Universiti Sains Malaysia : Dewan Bahasa dan Pustaka,
1994, hlm. 72.
[44] Muhd
Yusof Ibrahim, Ilmu Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa
dan Pustaka, 1997, hlm. 162.
[45]
Http://members.tripod.com/nabirx/1014.htm.
[46] Abdul Rahman Haji Abdullah, Pengantar
Ilmu Sejarah, Universiti Sains Malaysia : Dewan Bahasa dan Pustaka,
1994, hlm. 72.
[47] Danny Wong Tze-Kin, Sejarah Sumber
dan Pendekatan, Kuala Lumpur :
Universiti Malaya, 2006, hlm. 23.
[49] Danny Wong Tze-Ken, Sejarah
Sumber dan Pendekatan, Kuala
Lumpur : Universiti Malaya, 2006, hlm. 23.
[51] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlm. 40.
[52] Bilcher Bala, Penyelidikan dan
Penulisan Sejarah, Selangor; Pusat Pengajian Jarak Jauh Universiti Kebangsaan
Malaysia ,
2000, hlm. 55.
[53] Danny
Wong Tze-Kin, Sejarah Sumber dan Pendekatan, Kuala Lumpur : Universiti Malaya, 2006, hlm.
24.
[54] Ibid.
[55] Abdul Rahman Haji Abdullah, Pengantar
Ilmu Sejarah, Universiti Sains Malaysia : Dewan Bahasa dan Pustaka,
1994, hlm. 71.
[56] Ibid.
[57] Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah
dan Pensejarahan, Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002, hlm. 42.
[58] Rozeman Abu Hassan, Mengenali dan
Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma Publications Sdn. Bhd, 2004,
hlm. 20.
[59] Danny Wong Tze-Kin, Sejarah
Sumber dan Pendekatan
[60]
Arba’iyah Mohd Noor, Ilmu Sejarah dan Pensejarahan, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002,
hlm. 42.
[62] Qasim Ahmad, Karya
Sejarah:Pendekatan dan Persoalan, Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 2000, hlm. 3.
[63] Rozeman
Abu Hassan, Mengenali dan Mentafsir Sumber Sejarah, Selangor: Karisma
Publications Sdn. Bhd, 2004, hlm. 29.
[64] Zuraina Majid, Archaeology in Malaysia : Centre For Archaelogical Research Malaysia , Universiti Sains Malaysia , 2003,
hlm. 27.
[65] Muhd Yusof Ibrahim, Ilmu
Sejarah:Falsafah, Pengertian dan Kaedah, Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997,
hlm. 164.
[66] E.H Carr, Apakah Sejarah, Kuala Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka, 1988, hlm. 4.
No comments:
Post a Comment